Ο ρόλος της οικογένειας ως καθοριστικού παράγοντα επιρροής του ατόμου στην επιλογή επαγγέλματος. Από τη Μαρία Παππά

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Επιχειρώντας να μελετήσουμε τη διαμόρφωση των επαγγελματικών προτιμήσεων του εφήβου, οφείλουμε να μελετήσουμε την επιρροή που ασκεί η οικογένεια, το σχολείο, τα ΜΜΕ, το κοινωνικό περιβάλλον, τα στερεότυπα, η εθνικότητα, το φύλο, η φυλή κλπ Το θέμα είναι ευρύτατο και, λόγω του περιορισμένου χώρου στην εργασία αυτή, θα επικεντρωθούμε στη σύντομη παρουσίαση του ρόλου της οικογένειας, όπως προκύπτει βιβλιογραφικά και όπως η εμπειρία έχει καταδείξει. Σκοπός της εργασίας είναι να επιχειρήσει να σκιαγραφήσει κατά το δυνατόν το ρόλο της οικογένειας, ως καθοριστικού παράγοντα επιρροής του ατόμου στην επιλογή επαγγέλματoς. Σύμφωνα με το συστημικό μοντέλο η οικογένεια είναι από τα σημαντικότερα μικροσυστήματα, όσον αφορά στις διαδικασίες αλλά και στο εύρος των επιδράσεων που σχετίζονται με την ανάπτυξη του παιδιού. Ως όλο είναι κάτι πολύ περισσότερο από τη συνάθροιση των ατόμων, τα οποία μοιράζονται έναν ιδιαίτερο φυσικό και ψυχολογικό χώρο. Ως πλαίσιο η οικογένεια περιλαμβάνει οτιδήποτε πραγματοποιείται στο εσωτερικό της , όπως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μελών της, κανόνες και προσδοκίες, συμπεριφορές και δραστηριότητες των μελών της, επάρκεια επικοινωνίας μεταξύ τους κ.λπ (Κρίβας 2003) Αποτελεί αναμφισβήτητα πρωταρχικό παράγοντα στη γενικότερη αγωγή και ανάπτυξη του ατόμου. Δεν θα ήταν αδόκιμο να λεχθεί αυτό που η καθημερινή εμπειρία προσφέρει αλλά και η σχετική έρευνα αποδέχεται, ότι το οικογενειακό περιβάλλον είναι από τους βασικούς παράγοντες –χωρίς βέβαια να είναι ο μοναδικός- οι οποίοι επιδρούν αποφασιστικά στη σχολική επίδοση του παιδιού και στον επιτυχή επαγγελματικό προσανατολισμό. Προσπαθώντας να ορίσουμε τι σημαίνει επιτυχής επαγγελματικός προσανατολισμός για τον έφηβο καταλήγουμε ότι είναι η επαγγελματική ωριμότητα του εφήβου, που θα του επιτρέπει να θέτει αποκρυσταλλωμένους ρεαλιστικούς στόχους που θα ταιριάζουν στις κλίσεις και τα ενδιαφέροντα του, να γνωρίζει και να σχεδιάζει τα βήματα που χρειάζεται να ακολουθήσει προκειμένου να πετύχουν τα σχέδιά του. Να έχει τη δυνατότητα αυτοδέσμευσης και πειθαρχίας στη διάρκεια υλοποίησης των στόχων του. Ταυτόχρονα να διαθέτει μια ποικιλία γνώσεων σε πολλά επίπεδα για τις ικανότητες , για τις απαιτήσεις του επαγγέλματος που έχει διαλέξει, για το κατά πόσο διαθέτει τις απαραίτητες ικανότητες για το επάγγελμα που έχει διαλέξει, και για την κατάσταση στην αγορά εργασίας και να έχει ήδη αποκτήσει μια πρώιμη επαγγελματική ταυτότητα ( Καζή 2008 )

1. Ο ρόλος της οικογένειας ως καθοριστικού παράγοντα επιρροής του ατόμου στην επιλογή επαγγέλματος.
Με βάση τη συστημική προσέγγιση η ανάπτυξη ερμηνεύεται μέσα από την εξέταση των αλληλεπιδράσεων που αναπτύσσονται μεταξύ του ατόμου και του εγγύτερου
ή του ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου, στο οποίο αυτό ανήκει.
Στη διαδικασία της ανάπτυξης εντάσσονται και οι επαγγελματικές αναζητήσεις και τα ενδιαφέροντα που ξεκινούν από πολύ νωρίς για να αποκρυσταλλωθούν πολύ αργότερα . Οι πρώτες επαγγελματικές αναζητήσεις του παιδιού ξεκινούν ήδη από τα πρώτα χρόνια της ζωής του μέσα από τα ερεθίσματα που παίρνει από την οικογένεια και το εγγύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Το παιδί, από μικρή ηλικία, αναμειγνύει στα ατομικά ή στα ομαδικά παιχνίδια διάφορα επαγγέλματα, από αυτά που ασκούνται στο άμεσο περιβάλλον του και πολλές φορές, εκφράζει προτιμήσεις που μπορεί να διατηρηθούν για αρκετά χρόνια. Σύμφωνα με τις θεωρίες καριέρας που εστιάζονται στην ανάπτυξη (Gottfredson, 1981, Super, 1957), από την ηλικία του Δημοτικού σχολείου, τα παιδιά αρχίζουν να αναπτύσσουν τα ενδιαφέροντα τους και να κατανοούν τις ικανότητές τους, να αναρωτιούνται για τα προσόντα που απαιτούνται για τα επαγγέλματα και είναι σε θέση να αξιολογήσουν τις δυσκολίες, αλλά και τα πλεονεκτήματα διαφόρων επαγγελμάτων. Ο Peukert ισχυρίζεται ότι οι "αρχαϊκές εργασιακές φαντασιώσεις" της παιδικής ηλικίας, όπως τις ονομάζει, αποτελούν μια φάση προετοιμασίας που εξασφαλίζει ένα "δεσμό του υποκειμένου με την κανονική επαγγελματική απασχόληση, όπως τη θεωρεί η κοινωνία" με την κατάσταση δηλαδή όπου οι αγορές εκπαίδευσης και εργασίας βρίσκονται αντιμέτωπες με τις υποκειμενικές νοηματοδοτήσεις της επιθυμητής εργασίας και του επαγγέλματος. (Peukert,R. 1993: 508 επομ.).( Ν. Πατινιώτης 2008) Η ηλικία εκείνη όμως που είναι η κρισιμότερη στον προσανατολισμό ενός ατόμου είναι η εφηβεία. Από την ηλικία του Γυμνασίου οι έφηβοι καλούνται να πάρουν κρίσιμες και πολύ σοβαρές αποφάσεις, που θα καθορίσουν ως ένα πολύ μεγάλο βαθμό την επαγγελματική τους πορεία.
Η επιλογή τύπου Λυκείου που θα ακολουθήσουν είναι η πρώτη μετάβαση του εφήβου προς κάποιο επαγγελματικό χώρο, γενικότερης ακαδημαϊκής ή τεχνολογικής παιδείας. Αυτό σημαίνει, ότι ήδη ο έφηβος κατατάσσει τον εαυτό του σε μια ευρύτερη ομάδα εν δυνάμει αντίστοιχων επαγγελματιών, μέσα από μια διαδικασία στοιχειώδους αυτογνωσίας .Στην ηλικία αυτή μπορεί επίσης να δει μέσα από το επάγγελμα την ικανοποίηση κινήτρων και φιλοδοξιών, να βάλει στόχο και να δεσμευτεί για να τον πραγματοποιήσει.
Η οικογένεια είναι βασικός παράγοντας επιρροής του ατόμου για την επαγγελματική του σταδιοδρομία και οι επιδράσεις που ασκεί στο άτομο καθοριστικής σημασίας. Κατά τους Whiston και Keller οι επιδράσεις αυτές διαχωρίζονται σε δύο άξονες. Στην επίδραση που ασκεί η δομή μιας οικογένειας και στην επίδραση των διεργασιών που λαμβάνουν χώρα στο πλαίσιο μιας οικογένειας.
Η δομή της οικογένειας αφορά κυρίως στα χαρακτηριστικά των μελών που την απαρτίζουν. Για παράδειγμα, αφορά στο μορφωτικό και το οικονομικό επίπεδο των γονέων και στην κατάσταση των μελών της οικογένειας (αν είναι μονογεϊκή ή όχι, αν εργάζεται η μητέρα, αν υπάρχει κάποιο χρόνιο πρόβλημα υγείας σε κάποιο μέλος της οικογένειας, αν οι γονείς είναι άνεργοι ή άποροι). Επίσης, η δομή της οικογένειας αφορά και κάποια άλλα χαρακτηριστικά της, όπως είναι η εθνικότητα ή η φυλή στην οποία ανήκουν τα μέλη της, αν οι γονείς είναι μετανάστες και πόσες γενιές πριν μετανάστευσαν σε ένα κράτος. Από την άλλη, οι διεργασίες αφορούν στο είδος και την ποιότητα της αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών μιας οικογένειας. Για παράδειγμα, αφορούν στο είδος του δεσμού που αναπτύσσει (κυρίως) η μητέρα με το παιδί, το στυλ ανατροφής που υιοθετούν οι γονείς, τα ερεθίσματα, οι πληροφορίες και τα πρότυπα που παρέχουν οι γονείς και το συγγενικό τους περιβάλλον στο παιδί, οι φιλοδοξίες και οι προσδοκίες των γονέων, καθώς και οι ενέργειές τους που αφορούν στην ανάπτυξη και την προσαρμογή του παιδιού σε διάφορα περιβάλλοντα (ακαδημαϊκά και κοινωνικά). Οι δύο αυτοί άξονες, η δομή και οι διεργασίες, δεν θεωρούνται ως ανεξάρτητοι μεταξύ τους: Θεωρείται ότι αλληλοκαθορίζονται και ασκούν ταυτόχρονες και πολυσύνθετες επιδράσεις στο άτομο.
Φυσικά η δομή και οι διεργασίες μέσα σε μια οικογένεια αλλάζουν δεν παραμένουν στατικές κάτω από την πίεση γεγονότων, αλλά και το άτομο επιδρά και επηρεάζει με την συμπεριφορά του τον τρόπο με τον οποίο του συμπεριφέρονται και το επηρεάζουν (Cole & Cole, 2000, 2002, Whiston & Keller, 2004).
Επιδράσεις από το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο της οικογένειας
Πριν αναφερθούμε στις επιδράσεις που ασκούνται στο άτομο από το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο στο οποίο ανήκει η οικογένεια του, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο προσεγγίζεται σήμερα ως ένα σύνθετο ψυχολογικό φαινόμενο και όχι ως μια απλή αναφορά στο επάγγελμα, την εκπαίδευση και το εισόδημα των γονέων(Thompson & Subich, 2006): Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Rossides (Thompson & Subich, 2006), το κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο ορίζεται ως μία ψυχολογική κατάσταση, την οποία βιώνουν τα άτομα μιας οικογένειας και περικλείει ποικίλες διαστάσεις. Στην εναλλακτική αυτή προσέγγιση, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση ορίζεται στη βάση τριών αλληλοσχετιζόμενων παραμέτρων: οικονομικοί πόροι, κοινωνικό κύρος και κοινωνική ισχύς. Η πρώτη παράμετρος (οικονομικοί πόροι) αντιστοιχεί στον παραδοσιακό ορισμό της κοινωνικής τάξης και περιλαμβάνει: το εισόδημα, τα περιουσιακά στοιχεία, τον προσωπικό έλεγχο στους πόρους άλλων, την οικονομική ασφάλεια, το μορφωτικό επίπεδο, την ασφάλεια υγειονομικής περίθαλψης, και τη σταθερότητα του οικογενειακού εισοδήματος. Η παράμετρος του κοινωνικού κύρους περιλαμβάνει: το κύρος του επαγγέλματος όπως αυτό γίνεται αντιληπτό από αυτόν που το ασκεί, το επίπεδο κατανάλωσης, το εύρος και το είδος της σχέσης του ατόμου με άλλες ομάδες και κουλτούρες, και την ατομική αίσθηση της αξίας σε σύγκριση με τους ομοίους του. Η παράμετρος της κοινωνικής ισχύος αφορά στις ενδείξεις ελέγχου σε κοινωνικές αξίες, όπως αυτές γίνονται αντιληπτές από το άτομο και περιλαμβάνει: την αίσθηση της δύναμης να αλλάξει κανείς ή να επηρεάσει τους άλλους, την πολιτική και τη νομική εξουσία, τη νοερή ή πραγματική πολιτική συμμετοχή, και τη δυνατότητα πρόσβασης σε κυβερνητικές παροχές..(Καζή 2008) Tο εκπαιδευτικό υπόβαθρο των γονέων, η παροχή μορφωτικών ευκαιριών, το υποστηρικτικό πλαίσιο που δεν ψαλιδίζεται από αρνητικές συμπεριφορές ,γιατί μπορεί να υπάρχουν και αυτές και να παίζουν ανασταλτικό ρόλο, η σταθερή υποστηρικτική παρουσία του γονιού προς το σχολείο του παιδιού του, η ενίσχυση για πνευματικά ενδιαφέροντα είναι στοιχεία που βοηθούν τόσο για τις επιδόσεις όσο και για την ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης του εφήβου και της έγκαιρης επαγγελματικής στοχοθεσίας. Άλλωστε οι στόχοι και οι επαγγελματικές φιλοδοξίες επηρεάζονται από το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο της οικογένειας Οι συνθήκες μέσα στις οποίες αναπτύσσεται το άτομο καθορίζουν σε έναν πολύ μεγάλο βαθμό την αντίληψη για τη ζωή και για τα εμπόδια που προβάλλει. Ο καθημερινός αγώνας για την υπέρβαση των εμποδίων οικονομικών – μορφωτικών-κοινωνικών επηρεάζει την ψυχοσύνθεση των ατόμων και περιορίζει τις ακαδημαϊκές και επαγγελματικές φιλοδοξίες τους.
Το άγχος και η αυτοπεποίθηση ως δυο στοιχεία της συμπεριφοράς κατά τους συμπεριφοριστές φαίνεται να βρίσκονται σε στενή συσχέτιση με τις δυσκολίες, που εμφανίζονται κατά την περίοδο του επαγγελματικού προσανατολισμού.
Το μεν άγχος σχετίζεται ευθέως με την επαγγελματική αναποφασιστικότητα η δε αυτοπεποίθηση αντίστροφα. ( Ρ. Μέλλον 2008 )
Η επαγγελματική αναποφασιστικότητα είναι πιο έντονη στους μη-προνομιούχους εφήβους, που καλούνται να υπερβαίνουν συνεχώς εμπόδια, γεγονός που τους στερεί τη δυνατότητα να επικεντρώνονται στην επίτευξη του στόχου τους και να επιδίδονται στα Ακαδημαϊκά τους ενδιαφέροντα.(Καζή 2008)
Οι έφηβοι από τα πιο φτωχά λαϊκά κοινωνικά στρώματα φαίνεται να προτιμούν επαγγελματικές επιλογές που θα διασφαλίζουν το άτομο οικονομικά, ενώ έφηβοι από τα υψηλότερα αναφέρονται σε στοιχεία πιο εσωτερικά, όπως η ικανοποίηση από τη δουλειά, η κοινωνική αναγνώριση, κλπ Οι Αμερικανικές έρευνες καταδεικνύουν αυτή την πραγματικότητα για την κοινωνία της Αμερικής. Η Ελληνική πραγματικότητα δεν φαίνεται να απέχει από αυτό, αν λάβει κανείς υπόψη ότι οι περιζήτητες σχολές κάθε χρόνο είναι αυτές που υπόσχονται εργασιακή σταθερότητα και ασφάλεια (Στρατιωτικές-αστυνομικές σχολές) ή αν αναλογιστεί κανείς το όνειρο του Έλληνα για διορισμό του παιδιού του στο Δημόσιο. Στοιχεία που φανερώνουν ότι η μεγαλύτερη ίσως εργασιακή αξία για την Ελληνική οικογένεια είναι η σταθερότητα και η σιγουριά
Συμπερασματικά: Τα παιδιά οικογενειών που προέρχονται από τα ανώτερα μορφωτικά-κοινωνικά στρώματα που τους παρέχουν δυνατότητα σπουδών, οικονομική κάλυψη και προοπτική μέσα σε ένα ισχυρό κοινωνικό δίκτυο, έχουν όλα τα εχέγγυα εκείνα που μπορούν να λειτουργήσουν αν μη τι άλλο ως αποτρεπτικά της αποτυχίας. Αντίθετα, στα οικονομικά και κοινωνικά χαμηλά στρώματα λείπουν οι δυνατότητες ευκαιριών, κάτι που λειτουργεί ως ανασταλτικός παράγοντας επιτυχίας. Φυσικά ποτέ δεν υπάρχει μια ευθεία γραμμή αναφοράς σε αυτά. Οι ατομικές διαφορές και τα ταλέντα, οι αξίες της οικογένειας ή ακόμα και συγκυριακοί παράγοντες μπορεί να ανατρέψουν τη γενική αυτή αρχή. Αυτό όμως είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τις δυσκολίες του γενικού κανόνα. Και θα ήταν λάθος να στεκόμαστε σ΄αυτό, προβάλλοντας κάποιες φωτεινές εξαιρέσεις για να εντοπίσουμε ως βασική ευθύνη στην επαγγελματική επιτυχία, την ευθύνη του ατόμου και μόνο Τότε αυτό θα αποτελούσε ένα πολύ καλό άλλοθι για την κοινωνική ευθύνη απουσίας στήριξης της οικογένειας, αλλά και των άλλων παραγόντων, που συμβάλλουν στη σταδιοδρομία των μελών μιας κοινωνίας.

Οι ψυχοκοινωνικές σχέσεις γονέων- παιδιών
Οι περισσότεροι ερευνητές παραδέχονται σήμερα ότι η ψυχοκοινωνική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά καθορίζεται κυρίως από δύο βασικές διαστάσεις, ανεξάρτητες μεταξύ τους. Η πρώτη διάσταση υποδηλώνει το συναισθηματικό τόνο της σχέσης , το θυμικό της περίβλημα που μπορεί να διακυμανθεί από την αγάπη ως την εχθρότητα. Οι γονείς δηλαδή με τη στάση τους μπορεί να αποδέχονται το παιδί, να το περιβάλλουν με πλήρη αγάπη, στοργή και συμπάθεια ή να τηρούν αρνητική, ψυχρή, απορριπτική στάση. Η άλλη διάσταση καθορίζει το βαθμό στον οποίο οι γονείς κατευθύνουν, ελέγχουν ή υπαγορεύουν στο παιδί τους τη συμπεριφορά που θα πρέπει να δείξει. Οι πιθανές διακυμάνσεις είναι και εδώ τεράστιες και εκτείνονται από τον απόλυτο έλεγχο ως την αυτόνομη συμπεριφορά του παιδιού, όπως προκύπτει από το παρακάτω σχεδιάγραμμα
Εχθρότητα,Απόρριψη Αγάπη,αποδοχή
Έλεγχος,Περιορισμοί Αυτονομία, ελευθερία
Αν αντί να βάλουμε τις δυο αυτές διαστάσεις της συμπεριφοράς σε παράλληλη, τις τοποθετήσουμε σε κάθετη διάταξη μεταξύ τους, προκύπτουν όλοι οι δυνατοί τρόποι με τους οποίους συνδυάζονται και καθορίζουν την συμπεριφορά των γονέων. Από το συνδυασμό αυτό διαμορφώνεται στη συνέχεια η ιδιαίτερη σύσταση της ψυχοκινητικής σχέσης που αναπτύσσεται ανάμεσα στους γονείς και τα παιδιά.
Οι πιθανοί αυτοί συνδυασμοί είναι τέσσερις όπως φαίνεται και από το παρακάτω σχεδιάγραμμα.
 Αγάπη-έλεγχος
 Αγάπη –αυτονομία
 Εχθρότητα- έλεγχος
 Εχθρότητα- αυτονομία




Οι ψυχοκοινωνικές σχέσεις γονέων- παιδιών σε σχεδιάγραμμα
ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ
Φλεγματικοί Ελευθερία Γονείς Δημοκρατικοί γονείς
Αδιαφορία β δ Συνεργατικότητα
ΕΧΘΡΟΤΗΤΑ απόρριψη γ α αποδοχή ΑΓΑΠΗ

Αυταρχικοί Αυταρχικότητα Υπεραπασχόληση
Υπερπροστατευτικοί γονείς
γονείς απολυταρχικότητα με παιδί
περιορισμοί
ΕΛΕΓΧΟΣ
Ανάλυση των τεσσάρων μορφών ψυχοκοινωνικών σχέσεων γονέων-παιδιού Συνέπειες στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού.
Α. Αγάπη-έλεγχος: Υπερ-προστατευτικοί γονείς.
Η ψυχοκοινωνική αυτή σχέση καθορίζεται από τη στοργική διάθεση και την αποδοχή του παιδιού, αλλά και τους περιορισμούς που θέτουν οι γονείς στη συμπεριφορά του παιδιού τους. Οι γονείς αυτοί έχουν θετική στάση απέναντι στο παιδί τους, δείχνουν στοργική συμπεριφορά, ταυτόχρονα όμως εμφανίζουν την τάση να θέτουν περιορισμούς στις προθέσεις του για αυτενέργεια και φραγμούς σε κάθε δική του πρωτοβουλία. Με τον τρόπο αυτό ελέγχουν κάθε ενέργεια και συμπεριφορά του παιδιού που προσπαθούν να καθορίσουν οι ίδιοι. Ασχολούνται υπερβολικά μαζί του και καλλιεργούν κλίμα υπερ- προστασίας. Οι υπερπροστατευτικοί γονείς στερούν κάθε δημιουργικότητα από τα παιδιά τους και παρεμποδίζουν με τον τρόπο αυτό την ομαλή και φυσιολογική τους ανάπτυξη. Παρεμβαίνουν στις αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν από το παιδί και αντί να το αφήσουν να αποφασίσει, ενεργούν οι ίδιοι για λογαριασμό του, ανακόπτοντας κάθε δική του διάθεση και πρωτοβουλία για δράση. Τα παιδιά αυτά δεν αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες όταν βρεθούν σε καταστάσεις που το απαιτούν, ταλαντεύονται και μένουν αναποφάσιστα. Το αυτοσυναίσθημά τους είναι εξασθενημένο, αισθάνονται ανασφάλεια, δείχνουν εγωιστικές τάσεις και καμιά φορά τυραννική συμπεριφορά. Έχουν δυσκολία στις κοινωνικές τους σχέσεις και συχνά απορρίπτονται από το κοινωνικό τους περιβάλλον. Η παρεμπόδιση της κοινωνικής ωρίμανσης αποβαίνει ιδιαίτερα μοιραία για την ένταξή τους στην κοινωνία. Το παιδί μαθαίνει να είναι αναποφάσιστο, ίσως δεν έχει καν τη διάθεση να ενεργοποιηθεί και δεν είναι σε θέση να μοιραστεί τα προβλήματα των άλλων. Στερείται της τριβής στα καθημερινά προβλήματα της ζωής, γι΄ αυτό στερείται ρεαλισμού και επίγνωσης της πραγματικότητας. Τα φτερά της φυσιολογικής επιθετικότητας, της επιθυμίας για κατακτήσεις, της ανθρώπινης ορμητικότητας για την εκπόρθηση του κόσμου ψαλιδίζονται, ενώ ο εγωκεντρισμός και η εξάρτηση αυξάνονται. Συνέπεια των παραπάνω είναι να λείπει η επιμονή, η υπευθυνότητα πολύ συχνά ενώ αντίθετα αισθήματα άγχους φόβου και ανασφάλειας εδραιώνονται ( Ζεμπάλντ/Kράουτ 1990)
Β. Αγάπη-Ελευθερία: Δημοκρατικού-Συνεργατικοί γονείς
Οι γονείς που επιλέγουν μια τέτοια συμπεριφορά είναι αυτοί που συνδυάζουν τα θετικότερα στοιχεία Συνδυάζουν την αγάπη και την ελευθερία. Φυσικά η ελευθερία δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως ασυδοσία. Σαφώς και υπάρχουν όρια. Απλά οι γονείς αυτοί σεβόμενοι την προσωπικότητα του παιδιού τους, του αφήνουν χώρο για να αναπτυχθεί. Δείχνουν δημοκρατική διάθεση, συνεργάζονται με το παιδί τους, το ενθαρρύνουν μέσα από το διάλογο, αλλά και την εν γένει στάση τους, το επαινούν στην επιτυχία του και το ενθαρρύνουν στην αποτυχία. Προφανώς οι γονείς αυτοί για να καταφέρνουν να δημιουργούν μια τέτοια σχέση με το παιδί τους, έχουν ήδη καλλιεργήσει και τη δική τους συντροφική σχέση. Ο σεβασμός, η αγάπη, η ειλικρίνεια, η αποδοχή του άλλου είναι οι πυλώνες εκείνοι πάνω στους οποίους στηρίζεται η σχέση τους και η επικοινωνία τους με το παιδί. Η στάση αυτή ευνοεί τη συμμετρική εξέλιξη της προσωπικότητας και βοηθά στην ανάπτυξη ισχυρού αυτοσυναισθήματος. Το παιδί έτσι αποκτά συναισθηματική σταθερότητα, εμπιστοσύνη στον εαυτό του, φιλική διάθεση και συνεργατικότητα. Στον κοινωνικό τομέα οικειοποιείται με ευχέρεια διάφορους ρόλους, όχι όμως άκριτα , παθητικά και αβασάνιστα . Ένα παιδί που μεγαλώνει έτσι , είναι ένα παιδί με κριτική άποψη, κάτι που δεν είναι πάντα πολύ εύκολη υπόθεση για τους γονείς ή τους εκπαιδευτικούς. Πρέπει να πεισθεί για κάποια πράγματα, για να πράξει ανάλογα. Περνά τις ηλικιακές φάσεις ζώντας τις διάφορες φυσιολογικές εντάσεις , διαλέγεται, κρίνει , απορρίπτει, αποφασίζει. Ξέρει να παίρνει πρωτοβουλίες και γενικά είναι άτομο δημιουργικό και δραστήριο. Βάζει στόχους για τη ζωή του και το μέλλον του και μπορεί να αυτοδεσμευτεί, ώστε με συνέπεια να παλέψει για την επίτευξή τους.
Γ. Εχθρότητα-Έλεγχος: Αυταρχικοί γονείς.
Οι γονείς αυτοί διακρίνονται για την αρνητική στάση απέναντι στο παιδί. Είναι απορριπτικοί, ψυχροί και αυταρχικοί. Ασκούν έλεγχο στο παιδί τους με απορριπτική διάθεση και θέλουν απλά να του επιβάλλονται. Δε συνεργάζονται με το παιδί τους, αλλά απαιτούν εκείνο να αποδέχεται και να εκτελεί τις αποφάσεις που εκείνοι έχουν πάρει χωρίς να κάνουν πριν την προσπάθεια να διαλεχτούν και να πείσουν για το σκεπτικό της απόφασης τους
Η εχθρική στάση με τον αυστηρό έλεγχο δεν επιτρέπουν την ομαλή ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Οι σωματικές τιμωρίες , η λεκτική τιμωρία, αλλά και οι λεκτικές απειλές τιμωρίας δημιουργούν άγχος στο παιδί και προξενούν τάσεις διαφυγής από τα αντικείμενα της εκπαίδευσης και από τα θέματα της δικής τους νοητικής και επαγγελματικής ολοκλήρωσης. Για παράδειγμα, σε μια πρόσφατη έρευνα που έγινε στη χώρα μας (Μέλλον, Κολιάδης, & Μουταβελής, 2005) βρέθηκε ότι η συχνότητα με την οποία οι γονείς χρησιμοποιούσαν τη λεκτική τιμωρία και τις απειλές τιμωρίας για τον έλεγχο του διαβάσματος των παιδιών τους, συσχετιζόταν άμεσα με τη συχνότητα εμφάνισης στοιχείων και από τις έξι κοινές παιδικές διαταραχές άγχους, στη συμπεριφορά αυτών των παιδιών. Οι συναισθηματικές εντάσεις πολλές φορές είναι δυνατόν να οδηγήσουν σε ψυχονευρωτικές διαταραχές. Τα παιδιά μαθαίνουν να ζουν μέσα στο θυμό και το φόβο, παρουσιάζουν αστάθεια στη συμπεριφορά τους, διακρίνονται από επιθετικότητα και εριστική διάθεση. Δεν οδηγούνται στην αυτοπειθαρχία, αλλά πειθαρχούν μόνο για όσο διάστημα ασκείται ο αυστηρός έλεγχος. Δεν αυτοδεσμεύονται σε μια απόφαση, γιατί εγκαταλείπουν εύκολα την προσπάθεια που ξεκινούν, μόλις απομακρυνθεί το άτομο που τα ελέγχει. Κινούνται από την εξάρτηση και τη δουλική υποταγή με υποκριτική διάθεση μέχρι τη μόνιμα εριστική και αρνητική στάση, που εκδηλώνεται με κάθε ευκαιρία, πολλές φορές έντονα. Η υποτακτική συμπεριφορά, ακόμα και αν υιοθετηθεί, συνοδεύεται με συναισθήματα υποβάθμισης και ταπείνωσης της προσωπικότητας του, αισθάνεται μια μορφή ήττας με πολλές αρνητικές επιπτώσεις για τον ίδιο και τις σχέσεις του με τους άλλους.
δ. Εχθρότητα-Αυτονομία: Φλεγματικοί γονείς
Οι γονείς αυτοί, όπως και οι αυταρχικοί γονείς, έχουν κάτι κοινό. Το στοιχείο της άρνησης, της απόρριψης του παιδιού. Δυστυχώς όμως, ενώ στους υπερπροστατευτικούς γονείς η απόρριψη συνδυάζεται με την υπερ-φροντίδα και τον έλεγχο, στους φλεγματικούς γονείς συνδυάζεται με την ψυχρή αδιαφορία. Αντίθετα με τους υπερπροστατευτικούς γονείς που θέλουν εκείνοι να επιλέγουν για το παιδί τους, πριν από αυτό για αυτό, οι φλεγματικοί γονείς παραμένουν ψυχροί, απαθείς και αδιάφοροι απέναντι στις ανάγκες και τις επιθυμίες των παιδιών. Δεν δείχνουν να ενδιαφέρονται γι΄ αυτό και φυσικά παραχωρούν ελευθερία στα παιδιά τους, για τη χρήση της οποίας δε φαίνεται να δίδαξαν προηγουμένως . Φυσικά οι ώμοι των παιδιών δεν είναι εύκολο να αντέξουν ένα τέτοιο βάρος. Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία συνοδεύεται από την αίσθηση ότι δεν αξίζουν, γιατί τότε οι γονείς θα έβαζαν όρια. Έτσι τα παιδιά αυτά αναζητούν σε ομάδες συνομηλίκων αυτά που δεν μπόρεσαν να πάρουν από τους γονείς. Έτσι οι άτυπες ομάδες των συνομηλίκων παίζουν πρωταρχικό ρόλο, γιατί τα παιδιά θέλουν να αισθάνονται ότι ανήκουν κάπου. Φυσικά η ανάγκη αυτή και η επιθυμία επιβεβαίωσης τα οδηγούν πολλές φορές σε συμπεριφορές αντικοινωνικές και ακραίες, μιας και οι περιθωριακές ομάδες είναι πολλές φορές πιο ελκυστικές για εκείνα. Η ψυχρή αδιαφορία των γονέων φορτώνει στα παιδιά ένα βάρος τεράστιο, το οποίο επιβαρύνεται ακόμα περισσότερο από τις επιδράσεις του περιβάλλοντος. Φυσικά μέσα σε ένα τέτοιο πλέγμα σχέσεων και οι επαγγελματικές αποφάσεις ακολουθούν την κοινή μοίρα
Γενική κριτική αποτίμηση
Από τα παραπάνω φανερώνεται ότι η ανατροφή του παιδιού είναι αυτή που καθορίζει και τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνει να παίρνει αποφάσεις. Οι ικανότητες καλλιεργούνται αμέσως από την παιδική ηλικία. Ενισχύονται όμως περισσότερο στην εφηβική ηλικία, κατά την οποία το άτομο αποκτά τη δική του αυτόνομη προσωπικότητα. Είναι λογικό λοιπόν να απαιτεί σεβασμό από το περιβάλλον του. Οι μορφές συμπεριφοράς που βασίζονται στην εχθρότητα είναι αυτονόητα ότι δεν διαπλάθουν ανθρώπους με κριτική ικανότητα , με αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση. Η προσωπικότητα του εφήβου δεν αναπτύσσεται ομαλά. Αν συνυπολογιστεί ότι στην ηλικία αυτή “ο νέος έχει να παλέψει με το πέλαγος του κορμιού, του νου και της ψυχής” (Ι. Χρυσόστομος) γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι η απουσία αγάπης και αποδοχής είναι πολύ αρνητικοί παράγοντες για την εξέλιξή του
Οι συμπεριφορές εκείνες που στηρίζονται στην αγάπη, αλλά με διαφορετικό συνδυασμό σε σχέση με την ελευθερία και την αποδοχή του παιδιού, καλλιεργούν αντίστοιχα διαφορετικές προσωπικότητες. Η υπερπροστασία δε βοηθά στη δημιουργία κριτικής συνείδησης στο παιδί. Η ανατροφή με υπερβολική επιείκεια δυναμιτίζει τον πυρήνα του Εγώ του παιδιού, εμποδίζει την ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης και δημιουργεί εγωιστική στάση ζωής στο παιδί με έντονο το αίσθημα του άγχους και του φόβου .Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία που το παιδί δεν έχει μάθει να διαχειρίζεται, οι φοβικές αναπαραστάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας, όπως παριστάνονται από τους γονείς, δημιουργούν δειλία στο παιδί. Φοβάται την αποτυχία και την απογοήτευση που πιθανόν θα προκαλέσει στους γονείς .Η αναποφασιστικότητα γίνεται έτσι μια συνηθισμένη συμπεριφορά ,ενώ η υποταγή στην επιλογή των γονέων δεν κάνει πιο ευτυχή τον έφηβο. Άλλωστε λόγω της ψυχοσύνθεσής τους οι έφηβοι αντιδρούν αρνητικά και πολλές φορές έντονα. Τελικά εκείνο που απαιτείται είναι η ελευθερία σε συνδυασμό με αυξημένη αίσθηση ευθύνης, ώστε να μπορεί να επιτυγχάνεται η κριτική ενσωμάτωση στην κοινωνία. Φυσικά πάντα με την προϋπόθεση ότι τα άτομα εμφορούνται από αξίες. Επομένως η μορφή συμπεριφοράς που είναι η πιο επιτυχής και η πλέον ενδεδειγμένη για τα σύγχρονα κοινωνικά δεδομένα είναι αυτή που προάγει τα μέλη της μέσα σε ένα κλίμα αγάπης, αλλά και ελευθερίας, που τους ενισχύει την αυτοεκτίμηση και τη δυνατότητα να αποφασίζουν και να δεσμεύονται στην υλοποίηση των αποφάσεών τους. Τους δίνουν δηλαδή την αγωγή εκείνη που στόχο έχει τη μέριμνα για τη διάσωση της μοναδικότητας, της ενότητας και της ελευθερίας του ανθρωπίνου προσώπου, πιστεύοντας ότι έτσι εκπληρώνουν στο μέγιστο το κοινωνικό τους χρέος.
Γιατί η δυνατότητα της ελευθερίας δεν είναι απλά δυνατότητα εκλογής και ευθύνης, αλλά και δυνατότητα υπέρβασης των αντινομιών. Η ζωή λοιπόν μέσα σε ένα περιβάλλον που εμφορείται από τις αξίες της μοναδικότητας του κάθε προσώπου με σεβασμό και αγάπη προς το παιδί, με ενίσχυση των ικανοτήτων του και ενθάρρυνση στο ξεπέρασμα των αδυναμιών του, διαπλάθει ανθρώπους ικανούς να πάρουν, αλλά και να δώσουν, να μπολιάσουν την κοινωνία με ιδέες, να αγωνιστούν για την προαγωγή αξιών, να διαμορφώσουν δηλαδή πρόσωπα ικανά να ζήσουν και να ενταχθούν ως πρόσωπα.
Η οικογένεια ως φορές αξιών
Παράλληλα η οικογένεια είναι αυτή που διδάσκει πρότυπα και αξίες, βασισμένες στις πεποιθήσεις και τις πολιτισμικές καταβολές της. Αυτό επηρεάζει και τις επαγγελματικές επιλογές των μελών της και την άποψη που διατυπώνουν για τη σταδιοδρομία. Άλλον προσανατολισμό συναντάμε για παράδειγμα σε διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες σε σχέση με τα φύλα, όπου μια πληθώρα επαγγελμάτων θεωρούνται στην πράξη απαγορευμένα για γυναίκες ή αντίστοιχα και για τους άνδρες. Αλλιώς αντιλαμβάνονται την επαγγελματική τους αποκατάσταση λαοί της Βόρειας Ευρώπης και αλλιώς φτωχοί Αφρικανικοί λαοί. Ο πιο ατομοκεντρικός προσανατολισμός κάποιων λαών δεν μπορεί παρά να αντανακλά και στις επιρροές που ασκεί στα νεαρά μέλη της για τη σταδιοδρομία. Η Καλβινική ηθική για το επάγγελμα σε καμιά περίπτωση δε σχετίζεται με τη μεσογειακή κοινοτική στάση ζωής Η αξία που προσδίδεται στη μόρφωση από κάποιους λαούς, που ίσως δεν βρίσκονται οικονομικά σε ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο, οδηγούν τα μέλη τους σε αντίστοιχο επαγγελματικό προσανατολισμό. Ίσως αυτό κατά την άποψή μου να αποτελεί την ερμηνεία της επαγγελματικής ακαδημαϊκής επιτυχίας ατόμων που δεν είχαν και τις καλύτερες κοινωνικο-οικονομικές δυνατότητες στη χώρα μας, κατά το παρελθόν τουλάχιστον, όταν η αξία της μόρφωσης και της κοινωνικο-οικονομικής ανέλιξης μέσα από αυτή οδηγούσαν παιδιά άγονων ορεινών περιοχών ή παιδιά εργατών μεταναστών στην κατάκτηση ακαδημαϊκών γνώσεων που συνδέονταν με την επαγγελματική επιτυχία. Ακόμα και σήμερα που η επαγγελματική επιτυχία δε σχετίζεται μα την ακαδημαϊκή γνώση παρατηρούμε την εμμονή της Ελληνικής οικογένειας με κάθε οικονομικό κόστος, που είναι δυσβάστακτο πολλές φορές, να παράσχει ακαδημαϊκή μόρφωση, παρά το γεγονός ότι οι τεχνίτες μπορούν να έχουν πιο γρήγορη και οικονομικά πιο προσοδοφόρα οικονομική αποκατάσταση.
Οι πολιτισμικές διαφορές που παρατηρούνται μεταξύ των λαών ή των ανθρώπων διαφορετικών κοινωνικών ομάδων και επηρέαζαν πιο έντονα κατά το παρελθόν πιο ήπια ίσως σήμερα τις αντιλήψεις της οικογένειας για τη σταδιοδρομία των μελών της βασίζονταν σε κάποια ηθική, ίσως ακραία και απόλυτη πολλές φορές.
Οι νέες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας σχετικοποίησαν τα πάντα. Το ζήτημα των ανθρωπιστικών αξιών φαίνεται να υποχωρεί και να αναδεικνύεται η αξία της αγοράς με τον άνθρωπο ως προϊόν για διακίνηση και όχι ως πρόσωπο. Κυρίαρχος προσανατολισμός φαίνεται -κρυπτόμενος και κρύπτεται –φαινόμενος, πολλές φορές να είναι η προσαρμογή σε μια κοινωνική πραγματικότητα που στραγγαλίζει τα πρόσωπα και τα θεωρεί εξαρτήματα μηχανημάτων παραγωγής, ανταλλάξιμα ανά πάσα στιγμή. Ευέλικτα νούμερα και προσαρμόσιμα εύκολα σε συνθήκες ζωής που νοηματοδοτούνται μόνο από την παραγωγή. Η ρήση ενός λαϊκού ανθρώπου ότι σήμερα η αγορά χρειάζεται νούμερα με άδειο κεφάλι, κλειστό στόμα, μικρή κοιλιά και εύκαμπτη μέση, νομίζω ότι αποδίδει το φόβο του σύγχρονου εργαζόμενου για την απουσία κοινωνικού νοήματος της εργασιακής του προσφοράς και ατομικής απειλής για τις απρόβλεπτες και πολλές φορές σαρωτικές μεταβολές της ζωής του. Καθίσταται λοιπόν φανερό ότι η απουσία αξιολογικού συστήματος είναι παθολογική. (Maslow)Το ανθρώπινο όν έχει ανάγκη από ένα αξιολογικό πλαίσιο, από μια φιλοσοφία της ζωής, από μια θρησκεία που θα το βοηθήσουν να ζήσει και να δώσει ένα νόημα στη ζωή του με τον ίδιο τρόπο που έχει ανάγκη από ήλιο, ασβέστιο ή αγάπη.
Η οικογένεια λοιπόν ως “κοινωνία μικρά”, καλείται σήμερα κάτω από αντίξοες συνθήκες καθημερινού στραγγαλισμού της παιδικότητας και υποχώρησης των ανθρωπιστικών αξιών, να αγωνίζεται για την όλο και δυσκολότερη κατάκτηση αξιακής νοηματοδότησης των πραγμάτων και των επιλογών των μελών της.
Σκοπός αυτού του αγώνα είναι η προσφορά μορφωσιογόνου παιδοποιείας στην κοινωνία, που δεν μπορεί να νοηθεί αλλιώς παρά ως ένας διαρκής αγώνας να στηρίξει ικανές προσωπικότητες συνολικά στη ζωή, επομένως και στη σταδιοδρομία.
Αν θέλουμε δημιουργική κοινωνική παρουσία των ανθρώπων σε όλους τους κοινωνικούς χώρους, επομένως και στο επάγγελμα, αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τον τονισμό της αξίας του ανθρώπου και την ανάδειξη των ανθρωπιστικών ιδανικών παράλληλα με την επιστημονική-τεχνολογική ανάπτυξη. Άλλωστε “άνθρωποι εις έσται και άνθρωπος πάντες” κατά τον Ηράκλειτο (D-K, 124)
Κάτι τέτοιο καθίσταται ιδιαίτερα επιτακτικό στην παγκοσμιοποιημένη εποχή μας. Ίσως περισσότερο από ποτέ έχει αξία η οικογένεια να υιοθετεί ένα κριτικό αναπτυξιακό μοντέλο ανατροφής των παιδιών. Ένα μοντέλο που να προωθεί την κριτική αυτογνωσία και την κριτική κοινωνιογνωσία οι οποίες συνδέονται διαλεκτικά μεταξύ τους. (Κοσμίδου 2008)

Η οικογένεια ως φορέας πληροφόρησης για τα επαγγέλματα.
Ένας ακόμα παράγοντας καθοριστικός για την επιλογή του επαγγέλματος είναι η πληροφόρηση σχετικά με τα επαγγέλματα. Οι γονείς και οι επαγγελματικές τους επιλογές αποτελούν μια βασική πηγή πληροφόρησης για τον πραγματικό κόσμο. Ένα παιδί μαθαίνει για τον κόσμο των επαγγελμάτων από μικρή ηλικία, παρατηρώντας τα όσα συμβαίνουν στον επαγγελματικό χώρο των γονιών του άμεσα ή έμμεσα. Οι γονείς μεταφέρουν πληροφορίες για τη δουλειά τους ή αξιολογικές κρίσεις για αυτή, θετικές ή αρνητικές. Θετικές για τις απολαβές, για το κύρος, την ικανοποίηση που αντλεί ο γονιός από αυτή ή αρνητικές για την κούραση, για τις χαμηλές αμοιβές ή για τις δυσκολίες των σχέσεων προϊσταμένων-υφισταμένων. Ταυτόχρονα οι γονείς αποτελώντας πρότυπο για τα παιδιά, αποτελούν και επαγγελματικά το πρότυπό τους. Υπάρχουν πολλές ακόμα ευκαιρίες για πληροφόρηση σχετικά με τα επαγγέλματα μέσα από την οικογένεια. Η δυνατότητα πραγματοποίησης επισκέψεων, το δίκτυο πληροφόρησης συνολικά για την οικογένεια, κάτι που σχετίζεται με το μορφωτικό και το κοινωνικό επίπεδο της οικογένειας , η δυνατότητα της οικογένειας να προσεγγίζει με ευκολία ανθρώπους που κινούνται σε διαφορετικούς χώρους.
Η δυνατότητα πρόσβασης στις νέες τεχνολογίες που ανοίγουν ορίζοντες, αλλά και η δυνατότητα ελέγχου της εγκυρότητας της πληροφορίας που προσφέρεται μέσα από το διαδίκτυο. Η γνώση αυτή που προαναφέρθηκε, αποτελεί έμμεση γνώση για τον ρεαλιστικό κόσμο των επαγγελμάτων. Η άμεση πληροφόρηση ιδίως για τα παιδιά καθίσταται δύσκολη στις μέρες μας, σε αντίθεση με την αγροτική ή την τουριστική οικονομία στη χώρα μας ή με τη λογική άλλων χωρών όπου οι έφηβοι εργάζονται , γιατί το παιδί μόνο τις επιπτώσεις της εργασίας του γονιού στην οικογένεια μπορεί να δει. Δεν γνωρίζει πλην ελάχιστων εξαιρέσεων τα προβλήματα, τον κόπο, τις δυσκολίες αλλά και τις χαρές και τις δυνατότητες ανάπτυξης του ατόμου μέσα από την εργασία. Ίσως αυτός να είναι ένας πολύ σοβαρός λόγος που οι σημερινοί έφηβοι δε φαίνεται να έχουν σαφή εικόνα της εργασιακής εξέλιξης του ατόμου και δεν είναι λίγες οι φορές που μέσα από τα ερωτήματα τους είναι ευδιάκριτοι στόχοι που δεν είναι δυνατό να επιτευχθούν άμεσα, γρήγορα και χωρίς ιδιαίτερο κόπο όπως νομίζουν.
Συμπεράσματα
Στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο τοπίο μέσα στο οποίο καλείται να αναπτυχθεί η οικογένεια βιώνοντας τις σχέσεις της μέσα από τις συνεχείς αλλαγές και τους τριγμούς που πολλές φορές συνεπάγονται, αλλάζοντας μορφή και ακολουθώντας τις συνολικές κοινωνικές αλλαγές έχει ιδιαίτερη σημασία η καλλιέργεια κριτικής συνείδησης στα νεαρά μέλη της. Οι εργασιακές συνθήκες του μέλλοντος για τις οποίες η σύγχρονη οικογένεια (πυρηνική-μονογονεϊκή-μεικτή κλπ )οφείλει να τα προετοιμάζει είναι σαφώς πιο απαιτητικές και δύσκολες. Η νέα γενιά, μια γενιά που αποκτά όλο και περισσότερα προσόντα για να μπορέσει να λειτουργήσει θετικά θα πρέπει να είναι σε θέση πέρα από την καλλιέργεια Ακαδημαϊκής παιδείας, να θωρακιστεί για να αντέξει το σκληρό ανταγωνισμό, την κατασκευασμένη αβεβαιότητα και την απουσία σταθερότητας, νοηματοδοτώντας ταυτόχρονα την εργασία της. Η στήριξη επομένως κοινωνικά της οικογένειας και η προσπάθεια για την καλλιέργεια των σχέσεων των μελών της μέσα από την προσωπική ανάπτυξη του καθενός με σεβασμό στην προσωπικότητα του άλλου είναι τα τελευταία καταφύγια του νέου ανθρώπου σήμερα, για να μπορεί να διατελεί εν ελευθερία και όχι εν “πλήρει συγχύσει αθώος”


Βιβλιογραφία
Πατινιώτης Ν. Επίκαιρες προσεγγίσεις των σχέσεων εκπαίδευσης, απασχόλησης, ΣΕΠ Σημειώσεις Θεωρητικού υλικού σεμιναρίου SOS –Προσανατολισμός Αθήνα 2008
Πατινιώτης Ν. Κοινωνικές διαδικασίες προσαρμογής κατά την ένταξη στην αγορά εργασίας Σημειώσεις Θεωρητικού υλικού σεμιναρίου SOS –Προσανατολισμός Αθήνα 2008
Χ. Κοσμίδου-Hardy Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός Σημειώσεις Θεωρητικού υλικού σεμιναρίου SOS –Προσανατολισμός Αθήνα 2008
Χ. Κοσμίδου-Hardy Για την συμβουλευτική και τον Σχολικό Επαγγελματικό Προσανατολισμού Σημειώσεις Θεωρητικού υλικού σεμιναρίου SOS –Προσανατολισμός Αθήνα 2008
Σ. Καζή Επίδραση σχολείου και οικογένειας στην επιλογή επαγγέλματος Σημειώσεις Θεωρητικού υλικού σεμιναρίου SOS –Προσανατολισμός Αθήνα 2008
Ρόμπερτ Μέλλον Η διαχείριση της ενίσχυσης στην αντιμετώπιση της επαγγελματικής αναποφασιστικότητας Σημειώσεις Θεωρητικού υλικού σεμιναρίου SOS –Προσανατολισμός Αθήνα 2008
Αλέξ. Κοσμόπουλος Σχεσιοδυναμική Παιδαγωγική του προσώπου Εκδόσεις Γρηγόρη Αθήνα 1990
Σπ. Κρίβας Παθογόνος-Μορφωσιογόνος οικογένεια Εκδόσεις ΟΕΕΠΕΚ 2007
Ζεμπάλντ/Kράουτ Μα θέλω μόνο το καλό σου Εκδόσεις Δωρικός Αθήνα 1990
Χάρις Κατάκη Οι τρεις ταυτότητες της Ελληνικής οικογένειας Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 1998

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή
Ο ρόλος της οικογένειας ως καθοριστικού παράγοντα επιρροής του ατόμου στην επιλογή επαγγέλματος.
Επιδράσεις από το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο της οικογένειας
Οι ψυχοκοινωνικές σχέσεις γονέων- παιδιών
Ανάλυση των τεσσάρων μορφών ψυχοκοινωνικών σχέσεων γονέων-παιδιού Συνέπειες στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού.
Γενική κριτική αποτίμηση
Η οικογένεια ως φορές αξιών
Η οικογένεια ως φορέας γνώσης για τα επαγγέλματα
Συμπεράσματα
Βιβλιογραφία
Περιεχόμενα