ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η φτώχεια συνιστά το θεμελιωδέστερο και πλέον πολυσύνθετο κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο η κοινωνία καλείται να αντιμετωπίσει. Περιλαμβάνει πολλά περισσότερα από την έλλειψη των χρημάτων. Άνθρωποι των οποίων η φυσική, συναισθηματική και μορφωτική ανάπτυξη αναχαιτίστηκε από ανεπαρκείς συνθήκες και αποστερήθηκαν τις ευκαιρίες για προσωπική ολοκλήρωση ή κοινωνική αναγνώριση, ευκαιρίες που δεν είναι δυνατόν να αναπληρωθούν από υλικά αγαθά. Η διερεύνηση των παραγόντων που συντελούν στην δημιουργία φτώχειας συνιστά προϋπόθεση για την αποτελεσματική καταπολέμηση της, μέσω της κατάλληλης στόχευσης της κοινωνικής πολιτικής.
Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού έχει ευρύτατα αναδυθεί και συζητηθεί τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη. Η κρατούσα άποψη περιγράφει τον κοινωνικό αποκλεισμό ως μια κλιμακούμενη δυναμική διαδικασία..
Κάποια μειονεκτήματα οδηγούν σε κάποιον αποκλεισμό, ο οποίος με τη σειρά του οδηγεί σε περισσότερα μειονεκτήματα και περισσότερο κοινωνικό αποκλεισμό. Διαδικασία που ολοκληρώνεται με εμμένοντα πολλαπλά μειονεκτήματα και στερήσεις. Άτομα και νοικοκυριά αποκλείονται της πρόσβασης σε πόρους όπως εκπαίδευση, απασχόληση, υγεία, κοινωνική και πολιτική ζωή ( Βενιέρης 2004)
Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι ιστορικά και κοινωνικά φαινόμενα με πολιτική διάσταση. Στις δεκαετίες που προηγήθηκαν πολλοί ήταν εκείνοι που εξέφρασαν την άποψη, ότι με την ανάπτυξη της τεχνολογίας το πρόβλημα της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού θα επιλύονταν για πάντα. Όμως αυτές οι αισιόδοξες προβλέψεις όχι μόνο δεν επαληθεύτηκαν, αλλά βρισκόμαστε σήμερα αντιμέτωποι με το όλο και περισσότερο επιδεινούμενο πρόβλημα, το οποίο αποτελεί ταυτόχρονα σκάνδαλο για τον πολιτισμένο κόσμο.
Στην προηγμένη Ευρώπη, με την τεράστια ανθρωπιστική παράδοση , στην οποία ο πληθυσμός μειώνεται και ο πλούτος αυξάνει ο αριθμός των φτωχών και των κοινωνικά αποκλεισμένων όλο και διογκώνεται. Οι εξαθλιωμένοι των μεγαλουπόλεων, που όλο και περισσότερο αποπροσωποποιούνται, αυξάνουν με όλες τις συνέπειες που μπορεί να έχει αυτό το φαινόμενο σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο.
1. Φτώχεια. Έννοια και αντιμετώπιση της φτώχειας από την Ευρωπαϊκή Ένωση
Η φτώχεια αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που απειλούν τον πλανήτη σήμερα και οι ακραίες μορφές φτώχειας θεωρείται ότι συνιστούν βασική παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ανάμεσα στις βασικές διατάξεις της Παγκόσμιας Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, περιλαμβάνεται η εξασφάλιση μιας αξιοπρεπούς καθημερινής ζωής για όλα τα άτομα σε όλα τα μέρη του κόσμου. Το άρθρο 25 της Διακήρυξης αναφέρει σχετικά « Ο καθένας έχει δικαίωμα για ένα αξιοπρεπές επίπεδο ζωής για υγεία, προσωπική και οικογενειακή ευημερία που θα συμπεριλαμβάνει τροφή, ρουχισμό, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και βασικές κοινωνικές υπηρεσίες, όπως επίσης και το δικαίωμα της προστασίας σε περίπτωση ανεργίας, ασθένειας, ανικανότητας γηρατειών ή άλλων καταστάσεων πέρα από τον έλεγχό του» (Townsend 2002)
Η φτώχεια δυστυχώς δεν αποτελεί ένα υπολειμματικό κοινωνικό φαινόμενο αλλά δομικό φαινόμενο του Δυτικού κόσμου. Είναι το σύμπτωμα μιας κοινωνικής ρήξης, που προέρχεται από το διαχωρισμό της κοινωνίας σε δύο κόσμους. Σε αυτούς που επωφελούνται από την ανάπτυξη και την κοινωνική προστασία και στους απόκληρους. Έτσι η προσοχή στρέφεται σταδιακά στη μελέτη των συνολικών μηχανισμών της κοινωνίας, στις κοινωνικές δομές. Η έννοια της φτώχειας είναι πολυσήμαντη και παραπέμπει σε καταστάσεις εισοδηματικής υστέρησης, η ένταση της οποίας μπορεί να ποικίλλει. Αυτή η ποικιλομορφία αποτυπώνεται στις διαφορετικές εκδοχές της φτώχειας, όπως η απόλυτη και η σχετική.
Η απόλυτη φτώχεια παραπέμπει σε μια κατάσταση ανεπάρκειας εισοδήματος και πόρων για την εξασφάλιση των απολύτως αναγκαίων, για τη διατήρηση και αναπαραγωγή της φυσικής δύναμης ενός προσώπου ή των μελών μιας οικογένειας. Η σχετική φτώχεια έχει πιο ελαστικό χαρακτήρα και λαμβάνει υπόψη της πέραν του εισοδήματος και διαστάσεις που αφορούν την εκπαίδευση, την επαγγελματική κατάρτιση, την υγεία, την πρόσβαση σε υπηρεσίες, τις συνθήκες στέγασης και την κοινωνική συμμετοχή. Παράλληλα συνδέει το επίπεδο της φτώχειας με το επίπεδο της ευημερίας μιας κοινωνίας.
Προς αυτή την κατεύθυνση η Ευρωπαϊκή Ένωση ορίζει ως φτωχούς τα άτομα εκείνα των οποίων οι πόροι είναι τόσο περιορισμένοι, ώστε να τους αποκλείουν από ένα επίπεδο ζωής, που θεωρείται γενικά αποδεκτό για το κράτος – μέλος στο οποίο ζουν. Το ζήτημα της φτώχειας πλήττει ιδιαίτερα ορισμένες ομάδες, όπως είναι οι πρόσφυγες, οι μετανάστες και τα μέλη μειονοτικών ομάδων. Ομάδες οι οποίες βιώνουν ποικίλες μορφές διακρίσεων και αποκλεισμών, γεγονός που έχει οδηγήσει στην ανάδυση ενός εντόνου ενδιαφέροντος για την υπεράσπιση των κοινωνικών τους δικαιωμάτων σε υπερεθνικό επίπεδο.
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η αντιμετώπιση της φτώχειας είναι ανάμεσα στα κεντρικά ζητήματα που απασχολούν τα αρμόδια όργανα και τα σχέδια καταπολέμησής της συνιστούν από τους βασικούς άξονες των κοινωνικών πολιτικών των Εθνικών κρατών. Έτσι ήδη από το 1975 άρχισε η εφαρμογή του Πρώτου Προγράμματος Καταπολέμησης της Φτώχειας, το οποίο ολοκληρώθηκε στη δεκαετία του 1980 και έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της νέας φτώχειας, δηλαδή της φτώχειας που είναι αποτέλεσμα της εξασθένισης των οικογενειακών δομών και της αυξανόμενης ανεργίας, ιδιαίτερα στο αστικό περιβάλλον.
Είχε ήδη προηγηθεί η πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του 70 που είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της παραγωγής, την αύξηση της ανεργίας και την αμφισβήτηση του κοινωνικού κράτους. Η διαδικασία της οικονομικής και βιομηχανικής αναδιάρθρωσης, που ακολούθησε κατά τη δεκαετία του 80, εδραίωσε την κρίση της απασχόλησης και ακύρωσε τις ελπίδες για κοινωνική ενσωμάτωση των φτωχών. Αντίθετα μια σημαντική συνέπεια των εξελίξεων αυτών ήταν, εκτός από τους παραδοσιακούς ή τυπικούς φτωχούς, να εμφανιστούν και να απειλούνται από τη φτώχεια και νέες μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες μη φτωχών. Είναι αυτοί που εξ αιτίας των κοινωνικών και οικονομικών αναδιαρθρώσεων παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στο περιθώριο της απασχόλησης και εμφανίζονται εξαιρετικά ασταθείς πάντοτε στο μεταίχμιο της ρήξης και πτώσης στο περιθώριο. Με βάση ακριβώς αυτή την έννοια της κοινωνικής αστάθειας διαμορφώνεται η αντίληψη για τη σχετικότητα της κατάστασης αυτών των ομάδων. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται νέα φτώχεια, ενώ τα άτομα ή οι ομάδες που τη βιώνουν νεόπτωχοι. Με το Δεύτερο Πρόγραμμα καταπολέμησης της φτώχειας (1986-1989) τέθηκαν σε εφαρμογή δράσεις για την καταπολέμηση της φτώχειας και κατάρτιση δεικτών φτώχειας για τα κράτη- μέλη από την Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας φάσης του Δεύτερου Προγράμματος εισήχθη στις αναλύσεις των σχεδιαστών προγραμμάτων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής πολιτικής η έννοια του Κοινωνικού αποκλεισμού, η οποία έμελλε να αποτελέσει το βασικό εργαλείο άσκησης μιας διαχειριστικής πολιτικής για την αντιμετώπιση σημαντικών κοινωνικών προβλημάτων, που απασχολούσαν την Ευρωπαϊκή Ένωση. Παρά το γεγονός ότι ο όρος Κοινωνικός Αποκλεισμός χρησιμοποιείται πια ευρύτατα δεν έχει χάσει το επιστημονικό της ενδιαφέρον η φτώχεια ως ορισμός
Κατά τη διάρκεια του Τρίτου Προγράμματος καταπολέμησης της φτώχειας (1990-1994) ιδρύθηκε το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τις πολιτικές καταπολέμησης του κοινωνικού αποκλεισμού. Ένα δίκτυο που αξιολογούσε τις ασκούμενες πολιτικές κατά του κοινωνικού αποκλεισμού και της φτώχειας στα κράτη- μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
2.1 Η έννοια τοι κοινωνικού αποκλεισμού
Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Ευρωπαϊκής κυρίως Γαλλικής φιλοσοφικής -θεωρητικής παράδοσης για τη φτώχεια, που έχει τις ρίζες της στο έργο του Durkeim. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή η κοινωνία μπορεί να ιδωθεί ως μια ιεραρχία θέσεων, αποτελούμενη από διάφορες κοινωνικές ομάδες, που συνδέονται μεταξύ τους με αμοιβαία δικαιώματα και υποχρεώσεις, στη βάση κοινών αξιών και μιας ευρύτερης ηθικής τάξης. Ο κοινωνικός αποκλεισμός συνιστά τη διαδικασία απόσπασης από την ηθική αυτή τάξη και τη διάρρηξη των κοινωνικών δεσμών ή με άλλα λόγια την ανεπαρκή κοινωνική συμμετοχή και κοινωνική ενσωμάτωση των φτωχών στην κοινωνία.( Α. Φερώνας 2004)
Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού εμφανίζεται για πρώτη φορά σε επιστημονικό κείμενο τη δεκαετία του 1960 στο έργο του Pierre Masse, Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου Σχεδιασμού της Γαλλίας « Les dividends du progress» και λίγο αργότερα το 1965 στο έργο ενός άλλου Γάλλου του
J. Klanfer “ L΄ exclusion sociale” . Ωστόσο η πατρότητα του όρου αποδίδεται στο Rene Lenoir , Ανώτατο στέλεχος της Γαλλικής κρατικής διοίκησης. ( Φερώνας 2004) που τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το 1994 αναφερόμενος σε διάφορες κατηγορίες πληθυσμού που δεν καλύπτονται από κοινωνική ασφάλιση , όπως τα ΑΜΕΑ , οι ηλικιωμένοι, οι μονογονεϊκές οικογένειες κλπ.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η πρωτοεμφάνιση του όρου του κοινωνικού αποκλεισμού γίνεται σε μια εποχή ραγδαίας οικονομικής ανάπτυξης και ιδιαίτερα χαμηλής ανεργίας στη Δυτική Ευρώπη, αποκαλύπτοντας ότι ένα μέρος του πληθυσμού εξακολουθούσε να παραμένει στο περιθώριο της οικονομικής ανάπτυξης και των απολαβών που την συνόδευαν. Παρά τη Γαλλική καταγωγή της, η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού οφείλει τη ραγδαία εξάπλωση και διεθνή κυριαρχία της στους θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το 1988 προς το τέλος του Δεύτερου κοινοτικού προγράμματος για την καταπολέμηση της φτώχειας ( Φτώχεια 2) , η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσιεύει ένα κείμενο στο οποίο γίνεται λόγος για κοινωνικό αποκλεισμό, περιθωριοποίηση και νέες μορφές φτώχειας. Το κείμενο αυτό φαίνεται ότι σηματοδοτεί την ορολογική μετάβαση από τη φτώχεια στον κοινωνικό αποκλεισμό.
Ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν εξισώνεται με τη φτώχεια αλλά παραπέμπει στη διαδικασία της κοινωνικής αποσύνθεσης, την αίσθηση της προοδευτικής ρήξης ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία εξαιτίας των επιδράσεων ορισμένων δυσμενών κοινωνικών αλλαγών. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται η αυξανόμενη μακροχρόνια ανεργία ιδιαίτερα στους ανειδίκευτους εργάτες και τους μετανάστες, η αδυναμία των νέων να εισέλθουν για πρώτη φορά στην αγορά εργασίας, η αυξανόμενη οικογενειακή αστάθεια, τα ιδιαίτερα προβλήματα των απομονωμένων μονογονεϊκών νοικοκυριών και των άστεγων και η αυξανόμενη βία σε υποβαθμισμένες γειτονιές στις παρυφές της πόλης.
Η ευρεία διάδοση της έννοιας οφείλεται στον θεωρητικό κατακερματισμό των κοινωνικών προβλημάτων για τη νομιμοποίηση τους ως προβλήματα των κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων και ατόμων και όχι ως προβλήματα που παράγονται από την ίδια τη λειτουργία της κοινωνίας. Επί πλέον η κατηγοριοποίηση σε αποκλεισμούς και μη εκμηδενίζει τις ανισότητες και τα κοινωνικά προβλήματα των μη αποκλεισμένων, που αποτελούν και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. ( Λουκάς Α.2007 )Συχνά η έννοια όχι μόνο συνδέεται αλλά και ταυτίζεται με την έννοια της φτώχειας και κυρίως με τις απόψεις εκείνες που την αντιμετωπίζουν ως κάτι βαθύτερο από το χαμηλό εισόδημα. Αλλά η φύση της σύνδεσης δεν είναι ξεκάθαρη. Έτσι σήμερα έχει γίνει αποδεκτό, ότι η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελούν αναλυτικά ξεχωριστές έννοιες με τη φτώχεια να επικεντρώνεται σε ζητήματα αναδιανομής πόρων και κυρίως του εισοδήματος και την έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού να επικεντρώνεται σε ζητήματα σχεσιακά και συμμετοχής.
Καθώς οι δυο έννοιες είναι από τη φύση τους πολυεπίπεδες δεν είναι εύκολο να αυτονομηθούν η μια από την άλλη και ακόμα και σε αναλυτικό επίπεδο είναι δύσκολο να τη διακρίνουμε. Η φτώχεια μερικές φορές περιλαμβάνει τον κοινωνικό αποκλεισμό, αλλά η φτώχεια δεν οδηγεί πάντα σε κοινωνικό αποκλεισμό, ενώ κάποιος μπορεί να είναι αποκλεισμένος χωρίς να είναι φτωχός. Πάντως η ανάλυση της φτώχειας είναι στατική ενώ ο κοινωνικός αποκλεισμός ορίζεται ευρύτερα από τη διάσταση του φαινομένων κοινωνικής πόλωσης.
Στη Γαλλική παράδοση του κοινωνικού αποκλεισμού τονίζεται ο κοινωνικός δεσμός υποκειμένου και κοινωνίας και υπονοείται η ανάγκη κοινωνικής ενσωμάτωσης και προσαρμογής των υποκειμένων στα κυρίαρχα κοινωνικά μορφώματα.
Αυτή η θέση δεν ήταν αποδεκτή στην Αγγλοσαξωνική προσέγγιση του κοινωνικού αποκλεισμού. Η τελευταία εστιάζεται στη φιλελεύθερη ατομικιστική αντίληψη για την κατοχή ίσων δικαιωμάτων από όλους τους πολίτες, με όρους ελεύθερων επιλογών και ατομικής ευθύνης . ( Ζαϊμάκης 2004)
Στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ο κοινωνικός αποκλεισμός συνδέεται κυρίως με την ιδέα της ανεπαρκούς πραγματοποίησης των κοινωνικών δικαιωμάτων. Αναγνωρίζεται ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός αποκτά περίπλοκες και πολυδιάστατες μορφές και ορίζει τον κοινωνικό αποκλεισμό ως μια κατάσταση με διαστάσεις :
Οικονομικές. Οι αποκλεισμένοι είναι οι άνεργοι και αυτοί που αποκλείονται από την ιδιοκτησία και τους οικονομικούς πόρους.
Κοινωνικές. Η απώλεια της διασύνδεσης του ατόμου με την υπόλοιπη κοινωνία.
Πολιτικές. Συγκεκριμένες κατηγορίες ατόμων όπως γυναίκες, οι μετανάστες, οι ηλικιωμένοι, εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες αποκλείονται από την άσκηση πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων
Ο κοινωνικός αποκλεισμός ως διαδικασία και κατάσταση έχει έναν πολύπλευρο χαρακτήρα, αφού αφορά τόσο τα άτομα και τις ομάδες που πλήττονται όσο και την κοινωνία. Κατά την έννοια αυτή πέρα από τα χαρακτηριστικά των ατόμων και των ομάδων που πλήττονται από τον κοινωνικό αποκλεισμό και εστιάζονται στην ποιότητα ζωής τους (στερούνται οικογένειας κάποιες φορές, δεν συμμετέχουν ενεργά στη ζωή της τοπικής κοινωνίας κλπ), αποτελεί και χαρακτηριστικό της κοινωνίας και θα πρέπει να αντιμετωπιστεί μέσα από θεσμικές ρυθμίσεις. Ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό της κοινωνίας, στο βαθμό που υφίστανται φυλετικές διακρίσεις, ανισότητες λόγω φύλου ή κάθε άλλου είδους ανισότητες και διακρίσεις.
Η Μουσούρου σε μια απόπειρα σύνθεσης των υφιστάμενων ορισμών του κοινωνικού αποκλεισμού τον προσδιορίζει ως έλλειψη :
α) Βασικών ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων
β)Συμμετοχής στην παραγωγή και την απόλαυση κοινωνικών και δημοσίων αγαθών και
γ) Συμμετοχής στη διαμόρφωση της έννοιας αλλά και της άσκησης της εξουσίας.
2.2 Ο κοινωνικός αποκλεισμός ως διαδικασία
Ο κοινωνικός αποκλεισμός ως διαδικασία δεν εκλαμβάνεται ως γεγονός απόλυτο, αλλά ως ένα γεγονός με στάδια και διαβαθμίσεις.
Σύμφωνα με τον Μazel οι διαβαθμίσεις αυτές είναι οι παρακάτω.
1. Ο βαθμός του κινδύνου. Αναφέρεται σε κατηγορίες πληθυσμού που έχουν χαρακτηριστικά κοινωνικής μειονεξίας , τα οποία τους καθιστούν ευάλωτους. Μια δύσκολη οικογενειακή ζωή, ο αναλφαβητισμός, η αναπηρία, η σχολική αποτυχία είναι παράγοντες που μπορεί από μόνοι τους να μην οδηγούν σε κοινωνικό αποκλεισμό, αλλά μπορεί σε κάποια δεδομένη στιγμή μετά από ένα απροσδόκητο γεγονός να αποκαλύψουν πόσο πραγματικά ευάλωτο είναι το άτομο για κοινωνικό αποκλεισμό
2. Ο βαθμός της απειλής που αφορά μια μεγάλη ποικιλία καταστάσεων.
Για παράδειγμα ένα μεγάλης ηλικίας ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό, που χάνει την απασχόλησή του εξαιτίας δομικών αλλαγών στην οικονομία ή άτομα, που για κάποιους σοβαρούς οικογενειακούς λόγους απρόβλεπτους ( Χηρεία, διαζύγιο κλπ) έρχονται αντιμέτωποι με μια νέα κοινωνική πραγματικότητα. Οι καταστάσεις αυτές από μόνες τους δεν οδηγούν στον κοινωνικό αποκλεισμό, αλλά καθιστούν τα άτομα πιο ευάλωτα και μπορούν να λειτουργήσουν ως αποσταθεροποιητική απειλή.
3. Ο βαθμός αποσταθεροποίησης. Είναι ο τρόπος με τον οποίο τα άτομα αντιμετωπίζουν την απειλή και αντιδρούν σε δυσάρεστα γεγονότα, σαν αυτά που αναφέρθηκαν παραπάνω. Αν υπάρχει ένα υποστηρικτικό δίκτυο από την οικογένεια ή τις κοινωνικές και κοινοτικές δομές, η αποσταθεροποίηση μπορεί να αποφευχθεί ή αν υπάρξει να είναι περιορισμένης διάρκειας. Γιατί αν η διάρκεια αποσταθεροποίησης είναι μεγάλη, τότε οδηγεί στην έκπτωση, στον κοινωνικό αποκλεισμό.
4. Ο βαθμός του πραγματικού αποκλεισμού, που συνίσταται από την πλήρη ρήξη των κοινωνικών δεσμών και μάλιστα των δεσμών που σχετίζονται με την οικογένεια, την απασχόληση , την κατοικία. Τα άτομα που βρίσκονται στην κατάσταση αυτή χαρακτηρίζονται από απάθεια, από την παντελή έλλειψη ενδιαφέροντος για την κοινωνία που τα περιβάλλει και από την αδιαφορία για την ένταξη ή την επανένταξη τους στην κοινωνία
Γνωστότερες ομάδες που απειλούνται από τον κοινωνικό αποκλεισμό είναι οι μακροχρόνια άνεργοι, οι ηλικιωμένοι, οι ανάπηροι, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες, οι αναλφάβητοι και οι ανειδίκευτοι, οι ανήλικοι παραβάτες του νόμου, τα εξαρτημένα άτομα, οι άστεγοι, οι οροθετικοί, οι φυλακισμένοι και οι αποφυλακισμένοι, ζευγάρια ηλικιωμένων, οικογένειες με άνεργο αρχηγό ή περισσότερα μέλη άνεργα.
Ορισμένα άτομα συγκεντρώνουν τα χαρακτηριστικά πολλών κατηγοριών και κατατάσσονται σε ομάδες υψηλού κινδύνου, που απειλούνται με μακρόχρονη στέρηση ή οικονομικό και κοινωνικό αποκλεισμό. Η πιθανή προοπτική που έχουν είναι η προοπτική της μακροχρόνιας ανεργίας ή της μερικής απασχόλησης ή της χαμηλά αμειβόμενης εργασίας χωρίς δυνατότητες εξέλιξης. Η συσσώρευση προβλημάτων ερμηνεύεται μέσα από ένα πρίσμα αμφίδρομων αιτιακών σχέσεων.
Σημειώνουμε εδώ μια. Η άνιση κατανομή του εισοδήματος και των παροχών προκαλούν φτώχεια. Η φτώχεια με τη σειρά της οδηγεί σε χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο και αυτό έχει σαν συνέπεια την αναπαραγωγή της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Τα άτομα εγκλωβίζονται σε ένα φαύλο κύκλο, από τον οποίο αδυνατούν να βγουν χωρίς εξωτερική βοήθεια.
Σ΄ αυτή την κατεύθυνση ο κοινωνικός αποκλεισμός συνδέεται περισσότερο με τη φτώχεια, αλλά μέσα από μια σύνθετη σκοπιά που δεν περιορίζεται σε ζητήματα δαπανών και εισοδήματος. Συνδέοντας τη φτώχεια με την παραγωγική απασχόληση και την κοινωνική ενσωμάτωση, οι σχεδιαστές κοινωνικής πολιτικής στην Ευρώπη προσπάθησαν να δώσουν απαντήσεις στα προβλήματα του κοινωνικού αποκλεισμού, δίνοντας έμφαση στην ενσωμάτωση στην αγορά εργασίας, στην ενεργητική ατομική συμμετοχή και στις πολυπολιτισμικές προσεγγίσεις.
3.Η εκπαίδευση ως μέσο αποτροπής του κοινωνικού αποκλεισμού
Mε τον όρο Εκπαίδευση, εννοούμε τη θεσμοθετημένη παιδαγωγική διαδικασία από την πλευρά της Πολιτείας, η οποία αποσκοπεί στη μετάδοση ενός συστήματος γνώσεων και αξιών στη νέα γενιά για την ολοκληρωμένη κοινωνική ένταξή της. Βασικά γνωρίσματα της εκπαίδευσης αποτελούν η οργανωμένη μορφή διεξαγωγής της, τα προγράμματα διδασκαλίας, τα σχολικά βιβλία, οι εγκύκλιοι, οι κανονισμοί λειτουργίας των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων κ.λπ.
H έννοια της εκπαίδευσης στην Eυρώπη τα τελευταία διακόσια πενήντα χρόνια συνδέθηκε με δύο από τα σημαντικότερα εγχειρήματα της ανθρωπότητας:
- Πρώτον, με το εγχείρημα να απελευθερωθεί ο άνθρωπος (όλοι οι άνθρωποι!) από την "ιδία ευθύνη ανωριμότητα" ( σύμφωνα με τον ορισμό που έδωσε ο Kant για το διαφωτισμό). Δηλαδή, με την προσπάθεια μέσω της εκπαίδευσης να περιέλθει ο κάθε άνθρωπος στην κατάσταση που αρμόζει στο ανθρώπινο είδος - κατάσταση που ταυτίζεται με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
- Δεύτερον, με το εγχείρημα να αποκτήσουν όλοι οι άνθρωποι εκείνες τις γνώσεις που είναι απαραίτητες, για να μπορούν να συμμετέχουν στην παραγωγή πλούτου και στην απόλαυση των αγαθών που παράγονται. Δηλαδή με την απόκτηση των γνώσεων που κατά κανόνα προστατεύουν από τη διολίσθηση στον κοινωνικό αποκλεισμό, την περιθωριοποίηση και την ανέχεια.
Συνεπώς, ο αποκλεισμός από την εκπαίδευση, ως παρεμπόδιση από επιτυχή συμμετοχή στα δύο αυτά εγχειρήματα της ανθρωπότητας, βρίσκεται σε πολλαπλή αιτιακή σχέση με την προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Kαι αυτό δυστυχώς συμβαίνει και στην Eυρώπη, τη γηραιά ήπειρο με την τεράστια μορφωτική παράδοση . Έτσι, πολλά παιδιά δεν φοιτούν στο σχολείο, παρόλο που σε όλες τις χώρες της Eυρώπης η εκπαίδευση αποτελεί τόσο δικαίωμα όσο και υποχρέωση. Δεν φοιτούν σε σχολείο πολλές φορές δια νόμου:
• Αυτό ισχύει για τα παιδιά των παράνομων μεταναστών και, σε πολλές περιπτώσεις για τα παιδιά των ατόμων που έχουν κάνει αίτηση για πολιτικό άσυλο και η αίτησή τους δεν έχει εκδικασθεί ακόμη ή δεν φαίνεται να έχει πολλές πιθανότητες επιτυχίας.
• Kαι επίσης αυτό ισχύει για ορισμένες κατηγορίες παιδιών με σοβαρές ειδικές ανάγκες. Kαταλαβαίνουμε ότι εδώ έχουμε την περίπτωση κατά την οποία ο αποκλεισμός είναι αποτέλεσμα της απόφασης να μην επεκτείνονται θεσμοθετημένα κοινωνικά δικαιώματα σε όλες τις ομάδες των ανθρώπων, αλλά να περιορίζονται μόνο σε ένα μέρος του πληθυσμού. ( Γ. Τσιάκαλος 1997)
Πολύ περισσότερες είναι οι περιπτώσεις αποκλεισμού από την εκπαίδευση ως αποτέλεσμα της απόφασης να θεωρείται η ύπαρξη του κοινωνικού δικαιώματος της εκπαίδευσης ως δεδομένη ήδη με την θεσμοθέτησή του και όχι σε σχέση με την ύπαρξη των αναγκαίων προϋποθέσεων υλοποίησής του. Kατ' αυτόν τον τρόπο, είναι πολλά παιδιά που δεν φοιτούν σε σχολείο παρά την ύπαρξη νόμου που ορίζει την υποχρεωτική φοίτηση: Αυτό συμβαίνει
• για παιδιά με ειδικές ανάγκες,
• για παιδιά Tσιγγάνων - ιδιαίτερα αυτών που μένουν σε καταυλισμούς ή μετακινούνται συχνά. Δυστυχώς ο αριθμός των αναλφάβητων τσιγγάνων της Ευρώπης φτάνει το 80%. Πολλοί ερμηνεύουν το υψηλό ποσοστό ως αποτέλεσμα ιδιαίτερων πολιτισμικών χαρακτηριστικών. Αυτό όμως δεν απαλλάσσει από τις ευθύνες τους τις οργανωμένες κοινωνίες που θα έπρεπε να λύσουν το πρόβλημα προσαρμόζοντας το εκπαιδευτικό τους σύστημα στα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά αυτών των εκατομμυρίων ανθρώπων κι όχι να προσδοκούν το αντίθετο ή να αποδέχονται την κατάσταση.
• για παιδιά μεταναστών που δεν κατέχουν ακόμη καλά την επίσημη γλώσσα του κράτους υποδοχή
• για παιδιά που μένουν σε απομακρυσμένες περιοχές
• για παιδιά του δρόμου.
Oι περιπτώσεις αυτές υπάρχουν ή επειδή δεν υπάρχουν οι απαραίτητες υποδομές για την υποδοχή παιδιών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (π.χ. παιδιά μεταναστών, παιδιά μειονοτήτων), ή ως αποτέλεσμα ισχυρών δοξασιών και συνηθειών που επικρατούν στην κοινωνία και στην εκπαίδευση (π.χ. η περίπτωση παιδιών με σοβαρές ειδικές ανάγκες), ή επειδή με αυτονόητο τρόπο στην Eυρώπη θεωρείται ότι η εκπαίδευση παρέχεται σε σχολικά κτίρια και ταυτοχρόνως θεωρείται ότι η πρόσβαση σε αυτά είναι εύκολη και απλή υπόθεση για όλα τα παιδιά -πράγμα που δεν συμβαίνει στην πράξη (παιδιά απομακρυσμένων περιοχών, παιδιά μετακινούμενων πληθυσμών).Eπιπλέον, αρκετές φορές παιδιά αποκλείονται από την εκπαίδευση για γραφειοκρατικούς λόγους, π.χ. όταν δεν μπορούν να προσκομίσουν τα πιστοποιητικά που είναι απαραίτητα για την εγγραφή στο σχολείο.
Aλλά δεν είναι μόνο ο απόλυτος αποκλεισμός από την εκπαίδευση.
Πολύ περισσότερες είναι οι περιπτώσεις των παιδιών που περιθωριοπούνται στα σχολεία και εγκαταλείπουν την εκπαίδευση εξ αιτίας της περιθωριοποίησής τους.
Παιδιά π.χ. που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη μητρική τους γλώσσα και η εκπαίδευσή τους εξαντλούμενη στη φυσική παρουσία μέσα στο σχολείο δεν έχει κανένα νόημα και καμιά προοπτική
Πολύ περισσότερα είναι τα παιδιά που δεν ολοκληρώνουν με επιτυχία το σχολείο. Στη Γερμανία το 10%, είναι το ποσοστό των μαθητών και μαθητριών που τελειώνουν την υποχρεωτική εκπαίδευση χωρίς να έχουν τον τίτλο σπουδών που είναι απαραίτητος για την πρόσβαση στην επαγγελματική εκπαίδευση. Αν αυτό ισχύει στη Γερμανία, μια χώρα πλούσια και με παράδοση στην εκπαίδευση, τότε είναι εύκολο να φανταστεί κανείς τι συμβαίνει στις φτωχότερες χώρες τις Eυρώπης.
Eκεί όπου μεγάλα τμήματα του πληθυσμού αγωνίζονται για τη στοιχειώδη βιολογική επιβίωση. Πρόβλημα επίσης παρατηρείται με τους ανθρώπους που βλέπουν τις γνώσεις τους να χάνουν την αξία τους εξαιτίας των αλλαγών στην παγκόσμια οικονομία και βλέπουν ταυτοχρόνως ότι η οργανωμένη κοινωνία έχοντας να επιλέξει ανάμεσα στη δυνατότητα αναβάθμισης και εκσυγχρονισμού των γνώσεων αυτών ή στη δυνατότητα περιθωριοποίησης των ανθρώπων, επιλέγει τη δεύτερη δυνατότητα. Δεδομένου ότι υπολογίζεται πως η επιλογή αυτή είναι οικονομικά πιο συμφέρουσα ή επειδή εκτιμάται ότι στο πλαίσιο του ανταγωνισμού των οικονομιών η περιθωριοποίηση των ανθρώπων όχι μόνο δεν αποτελεί πρόβλημα για την ανάπτυξη της οικονομίας αλλά αντίθετα ίσως αποτελεί λύση; Στο παραπάνω ερώτημα η απάντηση δεν μπορεί παρά να βάζει στο επίκεντρο της παιδείας και τον πυρήνα της πολιτικής όχι την « πιο συμφέρουσα λύση» αλλά την απόλυτη υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, που μακροπρόθεσμα αποδεικνύεται και πιο συμφέρουσα κοινωνικά και οικονομικά λύση. Λύση που συνεπάγεται καταπολέμηση και πρόληψη του κοινωνικού αποκλεισμού και εκπαίδευση για όλους τους ανθρώπους χωρίς οποιουσδήποτε διαχωρισμούς ( Γ. Τσιάκαλος) Επομένως για την αντιμετώπιση των φαινομένων αποκλεισμού στην εκπαίδευση προτείνεται η παροχή ίσων μορφωτικών ευκαιριών για την βελτίωση της εκπαίδευσης των ευπαθών κοινωνικών ομάδων, παρέχοντας ίσες ευκαιρίες εκπαίδευσης. Ο όρος «ίσες ευκαιρίες εκπαίδευσης» δεν είναι ταυτόσημος με την τυπική ισότητα , σύμφωνα με την οποία όλοι δικαιούνται ίση μεταχείριση απέναντι στο νόμο. Με άλλα λόγια, η νομοθεσία για την εκπαιδευτική ισότητα πρέπει να επιβάλει θετική διάκριση υπέρ εκείνων οι οποίοι για οποιονδήποτε λόγο μειονεκτούν. Η ιδέα της θετικής διάκρισης πρέπει να θεωρείται ως βασική αρχή της εκπαιδευτικής πολιτικής, αφού η διαδικασία της εκπαίδευσης αποσκοπεί να εξασφαλίσει την πλήρη ανάπτυξη των δυνατοτήτων όλων των εκπαιδευομένων . Για τους εκπαιδευόμενους εκείνους, που για οποιονδήποτε λόγο χρειάζονται βοήθεια, είναι υποχρέωση της πολιτείας να τους την προσφέρει. Η αναγνώριση των αρνητικών επιπτώσεων που έχει η ομοιόμορφη εκπαίδευση στα διαφορετικά άτομα και ο σεβασμός προς το διαφορετικό έθεσαν τις βάσεις για την καθιέρωση της ειδικής εκπαίδευσης. Γενικά, η αρχή των ίσων ευκαιριών πρέπει να αποτελεί απαραίτητο κριτήριο για όσους προσπαθούν να αναμορφώσουν τη συνεχιζόμενη εκπαίδευση. Γι’ αυτό η αρχή αυτή πρέπει να εφαρμοστεί επισήμως με ευέλικτες μορφές εκπαίδευσης. Έτσι, η κοινωνία οφείλει να εγγυηθεί ισότητα ως προς τις ευκαιρίες που παρέχονται σε κάθε άτομο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, ανεξάρτητα από τις διακυμάνσεις που ενδέχεται να υποστεί η εκπαιδευτική του πορεία. Να αποδεχτεί τα άτομα σε όποιο επίπεδο ευρίσκονται και με βάση αυτό να προχωρήσει, ώστε να βοηθήσει να συνειδητοποιήσουν τις δυνατότητές τους (Αδαμάντιος Παπασταμάτης )
Επαγγελματική ανάπτυξη και εκπαίδευση ευπαθών κοινωνικών ομάδων στα πλαίσια του Γ’ ΚΠΣ
Το Γ’ Κοινοτικό πλαίσιο στήριξης αναγνωρίζοντας τα παραπάνω προβλήματα για το χρονικό διάστημα 2000-2006, ως διάδοχος του Β’ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (1991-1999), έδωσε έμφαση στη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης πολιτικής ανάπτυξης ανθρώπινου δυναμικού και σαφή προτεραιότητα σε προγράμματα ενίσχυσης κοινωνικής ενσωμάτωσης και στη δημιουργία ίσων ευκαιριών για όλες τις κοινωνικές ομάδες. Τόσο το επιχειρησιακό πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Αρχική Επαγγελματική Κατάρτιση» όσο και το επιχειρησιακό πρόγραμμα «Απασχόληση και Επαγγελματική Κατάρτιση» του Τομέα Ανθρώπινου Δυναμικού του Γ’ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης περιλαμβάνουν άξονες προτεραιότητας για την ισότητα των ευκαιριών πρόσβασης στην αγορά εργασίας για όλους και ιδιαίτερα για όσους απειλούνται με κοινωνικό αποκλεισμό. Ο επαγγελματικός προσανατολισμός, η εκπαίδευση ατόμων με ειδικές ανάγκες, η ένταξη στο εκπαιδευτικό σύστημα παιδιών με γλωσσικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, η δια βίου μάθηση αποτελούν ενέργειες στον τομέα της Εκπαίδευσης που αποβλέπουν στην υλοποίηση του προαναφερόμενου στόχου. Για τον τομέα της Κατάρτισης – Απασχόλησης, οι ανάλογες ενέργειες περιλαμβάνουν την ενίσχυση και την ανάπτυξη σύγχρονων δομών της αγοράς εργασίας με Κέντρα Προώθησης της Απασχόλησης, εξειδικευμένες δομές συμβουλευτικής στήριξης και απευθύνονται, εκτός από τους ανέργους και τους εργαζόμενους, στους νέους, τις γυναίκες, τους μακροχρόνια ανέργους καθώς και στις μειονεκτούσες ομάδες όπως παιδιά, ηλικιωμένους, άτομα με ειδικές ανάγκες, μετανάστες και μειονότητες.
Στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Απασχόληση και Επαγγελματική Κατάρτιση» χρηματοδοτούνται δράσεις Συνοδευτικών Υποστηρικτικών Υπηρεσιών (ΣΥΥ), δηλ. ενέργειες ή δέσμες ενεργειών που συμβάλλουν στην ενδυνάμωση και την εμψύχωση του ατόμου, καθώς και την ενεργοποίηση και ευαισθητοποίηση όλου του κοινωνικού ιστού, ώστε να επιτευχθεί η κοινωνική και η εργασιακή ενσωμάτωση των ατόμων που απειλούνται από κοινωνικό αποκλεισμό.
Επιπλέον, η κοινοτική πρωτοβουλία ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ με τους άξονες INTEGRA, NOW, YOUTHSTART και HORIZON απευθύνθηκε στα άτομα με ειδικές ανάγκες, στις γυναίκες, στους νέους και στους κοινωνικά αποκλεισμένους, αναπτύσσοντας και υλοποιώντας καινοτόμα προγράμματα των οποίων την πρακτική εμπειρία και εμπειρογνωμοσύνη η κοινοτική πρωτοβουλία EQUAL καλείται να αξιοποιήσει και να διευρύνει, αφού σαν στόχο έχει να εξετάσει νέους τρόπους αντιμετώπισης των διακρίσεων και της ανισότητας στην αγορά εργασίας.
Παρεμβάσεις στο Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού
Σχετικά με την Ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα αξίζει να σημειωθεί ότι πολλά έχουν γίνει στην προσπάθεια αποφυγής του κοινωνικού αποκλεισμού. Σαφώς και η προσπάθεια θα πρέπει να συνεχίζεται και να εντείνεται γιατί το οικονομικό τοπίο δεν προοιωνίζεται ευνοϊκότερο για το μέλλον αλλά και η φυσιογνωμία του πληθυσμού που ζει πια στη χώρα μας είναι διαφορετική. Η Ελλάδα από χώρα τροφοδότης μεταναστών στις αναπτυγμένες χώρες έχει γίνει χώρα υποδοχής ενός μεγάλου αριθμού μεταναστών και προσφύγων οι οποίοι θα πρέπει να βοηθηθούν για να ενταχθούν ισότιμα.
Καλείται λοιπόν η εκπαίδευση να σηκώσει αυτό το βάρος παρέχοντας ευκαιρίες μόρφωσης σε όλους.Ιδιαίτερα σημαντική για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα είναι η παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέσω της χρηματοδότησης συγκεκριμένων δράσεων που εντάσσονται στα Κοινοτικά Πλαίσια στήριξης ( ΚΠΣ) και έχουν τη μορφή εθνικών Επιχειρησιακών προγραμμάτων.
Έτσι αναλυτικότερα
1.Για την αντιμετώπιση των εκπαιδευτικών ανισοτήτων έχουν παρθεί μέτρα όπως η ενισχυτική διδασκαλία και η πρόσθετη διδακτική στήριξη, καθώς και οι τάξεις υποδοχής και τα φροντιστηριακά τμήματα για τους αλλόγλωσσους μαθητές και μαθήτριες. Ωστόσο, η μέχρι σήμερα εφαρμογή τους, αλλά και ο δεδομένος εξεταστικός προσανατολισμός ορισμένων από αυτά όπως η ΠΔΣ, δεν έφερε ουσιαστικά αποτελέσματα. Επιπλέον, η εφαρμογή τους έγινε κατά κανόνα χωρίς να έχουν αντιμετωπιστεί βασικά προβλήματα, όπως η επαρκής χρηματοδότηση, η εκπόνηση ειδικού διδακτικού υλικού, η κατάλληλη κατάρτιση του διδακτικού προσωπικού και η εξασφάλιση της απαραίτητης υποδομής. Για να αποβούν αποτελεσματικές αυτές οι μορφές ενισχυτικής παρέμβασης, πρέπει να ξεκινάει η εφαρμογή τους από το Δημοτικό και το Γυμνάσιο.
2.Η δημιουργία ολοήμερου Δημοτικού Σχολείου και Νηπιαγωγείου με προοπτική να γενικευτεί και στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση αυτό το μέτρο συμβάλλει θετικά στην ενίσχυση της οικογένειας για την αποφυγή του κοινωνικού αποκλεισμού.
3.Η διαφοροποίηση της διδασκαλίας αξιοποιήθηκε συχνά διεθνώς ως μέσο για την αντιμετώπιση των μαθησιακών δυσκολιών και τη βελτίωση των επιδόσεων των μαθητών. Οι ομαδοσυνεργατικές μορφές οργάνωσης της μαθησιακής διαδικασίας, ιδίως, σύμφωνα με τις σχετικές έρευνες, δημιουργούν ένα μαθησιακό περιβάλλον πιο αποτελεσματικό για όλους τους μαθητές, ιδιαίτερα για όσους προέρχονται από διαφορετικό πολιτισμικό περιβάλλον.
4.Ιδιαίτερη σημασία έχει η κατάλληλη υποστήριξη των αλλοδαπών μαθητών/μαθητριών. Δημιουργήθηκαν τα Διαπολιτισμικά σχολεία και τα φροντιστηρικά τμήματα για να περέχουν μόρφωση σε παλλινοστούντες ομογενείς και αλλοδαπούς μαθητές. Η διαπολιτισμική και η αντιρατσιστική εκπαίδευση πρέπει να αποτελούν γενικευμένες πολιτικές, που αφορούν το σύνολο των σχολείων και κάθε είδους διακρίσεις πρέπει να εξαλείφονται. Ειδικότερα μέτρα (τάξεις υποδοχής, υποστηρικτής δάσκαλος στο δίγλωσσο σχολείο κ.λπ.) πρέπει να μελετηθούν συστηματικά και να διασφαλίζεται η εφαρμογή τους για όλα τα παιδιά που τα χρειάζονται, ανεξάρτητα από τον αριθμό τους σε μια σχολική μονάδα.
5.Οι πολιτικές της ένταξης για τα παιδιά με αναπηρίες / ειδικές ανάγκες κρίθηκαν ως αναγκαίες .Δημιουργήθηκαν σχολικές μονάδες και εργαστήρια για παιδιά με αναπηρίες αλλά ενισχύθηκε και η δημιουργία τμημάτων ένταξης στις υπάρχουσες σχολικές μονάδες, ώστε να αποφευχθεί το φαινόμενο της δημιουργίας γκέτο και οι συνέπειες ενός νέου αποκλεισμού των παιδιών αυτών. Βέβαια χρειάζεται να δημιουργηθούν εκεί που δεν υπάρχουν να ενισχυθούν οι υποδομές για την στέγαση, τη μετακίνηση και την πρόσβαση των μαθητών σ΄αυτές γιατί δεν είναι λίγες οι φορές που παρά την ύπαρξη ενός νομοθετικού υποστηρικτικού πλαισίου δεν μπορούν να απολαμβάνουν των υπηρεσιών που προσφέρονται όλοι για προβλήματα που δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο να επιλυθούν.
6.Η αναβάθμιση της τεχνικής επαγγελματικής εκπαίδευσης ώστε να αμβλυνθεί το μειωμένο κοινωνικό κύρος της εκπαίδευσης αυτού του τύπου, τα προγράμματα μαθητείας και η απόκτηση εργασιακής εμπειρίας μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα στα οποία παρέχεται εργασιακή εμπειρία που πιστοποιείται και συμβάλει στην ενίσχυση επαγγελματικών ταυτοτήτων. ( Πατινιώτης 2008)
7.Η Αγωγή Υγείας, η περιβαλλοντική εκπαίδευση , τα κέντρα Περιβαλλοντικής Αγωγής, τα Γραφεία Πολιτιστικών προγραμμάτων είναι φορείς που ενημερώνουν , ευαισθητοποιούν και φέρνουν τους μαθητές πιο κοντά σε αξίες και στάσεις ζωής που σέβονται τον άνθρωπο και το περιβάλλον του και δρουν ως παράγοντες αποφυγής του κοινωνικού αποκλεισμού. Οι δυνατότητες που προσφέρουν μέσα από δράσεις για ενημέρωση, ευαισθητοποίηση, επαφή με τον πολιτισμό, συμμετοχή σε ταξίδια εκπαιδευτικού χαρακτήρα, επαφή με τον κόσμο της τέχνης και το βιβλίο είναι σημαντικές και θα πρέπει να συνεχιστούν και στο μέλλον.
8.Ο συνυπολογισμός της διάστασης του κοινωνικού φύλου στο σύνολο των εκπαιδευτικών πολιτικών, με στόχο την ισότιμη συμμετοχή αγοριών και κοριτσιών στη διαδικασία της μόρφωσης και συνολικά στη σχολική ζωή είναι ζήτημα προτεραιότητας. Στα πλαίσια αυτά υλοποιήθηκαν προγράμματα επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών και παρεμβατικά προγράμματα σε συνεργασία με το ΚΕΘΙ, καθώς επίσης και προγράμματα ένταξης στην αγορά εργασίας με την οπτική του φύλου υπό την αιγίδα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στα πλαίσια των προγραμμάτων αυτών έχει παραχθεί σε συνεργασία με Πανεπιστημιακά άλλα Ιδρύματα, όπως Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, της Πάτρας, των Ιωαννίνων χρήσιμο υλικό και προωθήθηκαν καλές πρακτικές για την προώθηση της ισότητας.
9.Ο έγκαιρος εντοπισμός των δυσκολιών των μαθητών και η αντίστοιχη παρέμβαση προλαμβάνουν ως ένα μεγάλο βαθμό τη σχολική αποτυχία και συμβάλουν στην αντιμετώπιση του κινδύνου της πρόωρης εγκατάλειψης του Σχολείου. Για το λόγο αυτό δημιουργήθηκαν τα ΚΔΑΥ τα οποία προσφέρουν στη διάγνωση αλλά και την υποστήριξη των μαθητών και των γονέων τους αλλά και της εκπαιδευτικής κοινότητας.
10.Δημιουργήθηκαν τα ΚΕΣΥΠ, τα Γραφεία ΣΕΠ και τα ΓΡΑΣΥ σε όλη τη χώρα με σκοπό την πληροφόρηση αλλά και την συνολική στήριξη των νέων. Επιμορφώθηκαν και συνεχίζουν να επιμορφώνονται εκπαιδευτικοί και παρήχθη επιμορφωτικό υλικό για το ΣΕΠ. Χρηματοδοτήθηκαν ημερίδες, επισκέψεις, συνεργασίες σχολείων σε δίκτυα , ενισχύθηκαν συνεργασίες με φορείς (π.χ.ΚΕΘΙ) ή με Πανεπιστημιακά ιδρύματα, υλοποιήθηκαν δράσεις που συνδέουν το Σχολείο με την αγορά εργασίας . Δημιουργήθηκε ιστοσελίδα και εσωτερικό δίκτυο πληροφόρησης, στο οποίο η γνώση συνεχώς ανανεώνεται. Στον τομέα του ΣΕΠ μπορούμε να πούμε ότι έγιναν πολλά παρά τις δυσκολίες και τις καθυστερήσεις που πολλές φορές παρατηρήθηκαν. Κάθε νέο εγχείρημα δεν είναι καθόλου εύκολο να προχωρήσει .Μπορούμε να πούμε πως ξεκίνησε ο πρώτος βηματισμός. Μένουν να γίνουν πολλά βήματα ακόμα που θα μπολιάσουν το Ελληνικό Σχολείο με την καινοτομία και τις νέες αντιλήψεις που κομίζουν. Μέσα από το ΣΕΠ δίνεται έμφαση στις δυσκολίες των παιδιών με αναπηρία ή στις δυσκολίες όσων ανήκουν σε ομάδες υψηλού κινδύνου και απειλούνται από τον κοινωνικό αποκλεισμό.
11.Η εξοικείωση με τις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας συνιστά μια σύγχρονη ανάγκη, αλλά και ένα νέο πεδίο εκπαιδευτικών ανισοτήτων. Η ανάπτυξη των σχετικών προγραμμάτων εκμάθησης και αντίστοιχων επιμορφωτικών προγραμμάτων για τους εκπαιδευτικούς, καθώς και ο σύγχρονος εξοπλισμός των σχολείων συνιστούν τις βασικές προϋποθέσεις για την επαρκή αντιμετώπισή τους. Ήδη επιμορφώθηκε ένας ικανός αριθμός εκπαιδευτικών και συνεχίζουν να επιμορφώνονται. Βέβαια το αίτημα για διαρκή επιμόρφωση δεν θα σταματήσει ποτέ μιας και η εξέλιξη της τεχνολογίας είναι τέτοια που το απαιτεί.
12.Με την εμπλοκή της τοπικής αυτοδιοίκησης θα πρέπει να δοθεί η δυνατότητα ώστε η σχολική μονάδα να αποτελεί μορφωτικό κέντρο στην περιοχή της.Προγράμματα των τοπικών φορέων για τον αθλητισμό, για την πρόληψη από εξαρτησιογόνες ουσίες, για περιβαλλοντικές δράσεις για καλλιτεχνικές δραστηριότητες ή για δράσεις κοινωνικής αλληλεγγύης είναι καλό να υλοποιούνται στους χώρους των Σχολείων δίνοντας διέξοδο στους νέους και προβάλλοντας τις αξίες του ανθρωπισμού. Με τον τρόπο αυτό το Σχολείο γίνεται θύλακας προάσπισης του πολιτισμού και παρέχει δυνατότητα αποφυγής του κοινωνικού αποκλεισμού για τα άτομα εκείνα που δεν είναι σε θέση να εξασφαλίζουν άλλες ευκαιρίες για μόρφωση.
13.Σχολεία και προγράμματα που απευθύνονται σε πιο ώριμες ηλικίες και στοχεύουν στην κάλυψη των υφιστάμενων μαθησιακών κενών έχουν αρχίσει να λειτουργούν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι πολιτικές αλφαβητισμού ενηλίκων, η προώθηση μορφών συνεχιζόμενης εκπαίδευσης, τα προγράμματα ψηφιακού αλφαβητισμού ενηλίκων και, τελευταία (για τη χώρα μας, τουλάχιστον) τα «Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας», για όσους δεν μπόρεσαν να αποκομίσουν τα μορφωτικά αγαθά στην κατάλληλη ηλικία. Η δια βίου εκπαίδευση προωθείται μέσα από προγράμματα επιμόρφωσης , ενώ το ανοιχτό Πανεπιστήμιο συμβάλλει στην μορφωτική εξέλιξη αρκετών ενδιαφερομένων.
Όμως παρά τα παραπάνω μέτρα και τις θετικές δράσεις για την καταπολέμηση του αποκλεισμού το Ελληνικό Σχολείο παραμένει ακόμα ένα Σχολείο που δεν μπορεί να αναχαιτίσει τη μαθητική διαρροή, αν και θα πρέπει να αναφερθεί ότι περιορίστηκε αισθητά σε σχέση με το παρελθόν. Ακόμα και μέσα στο λεκανοπέδιο Αττικής ένα ποσοστό μαθητών εγκαταλείπει το Σχολείο. Ευτυχώς έχει εκμηδενιστεί η μαθητική διαρροή στο Δημοτικό Σχολείο. Παραμένει όμως ακόμα σε ποσοστό 14,14% των νέων, ηλικίας 13 έως 18 ετών, σύμφωνα με έρευνα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Ο νομός με το υψηλότερο ποσοστό είναι της Ξάνθης (17,08%) και ακολουθεί η Ροδόπη (14,43%) και ο νομός Ρεθύμνου (10,79%). Ενώ στο Ενιαίο Λύκειο το ποσοστό διαρροής είναι στο 3,32% στα ΤΕΕ φθάνει στο 20,28%. Η Κρήτη (23,21%), η ΄Ηπειρος (22,24%) και η Κεντρική Μακεδονία (22,03%), παρουσιάζουν τα υψηλότερα ποσοστά. Οι νομοί με τη μεγαλύτερη διαρροή είναι της ΄Αρτας (29,38%), Φθιώτιδας (28,93%) και Ιωαννίνων (27,46%). ( Στοιχεία για τη γενιά που μπήκε στην Α΄ Γυμνασίου το 2000-01).
Είναι φανερό ότι δεν αποκτούν πρόσβαση στα θετικά μέτρα όλοι γιατί ίσως δεν υπάρχει επαρκής ενημέρωση αλλά και συμβουλευτική στήριξη ευρύτερη μέσα από ένα δίκτυο κοινωνικής προστασίας. Είναι επομένως απαραίτητο τα μέτρα για την εκπαίδευση να συμπορεύονται με τα μέτρα κοινωνικής προστασίας και αντιμετώπισης της ανεργίας, που αποτελεί το υπ΄ αριθμό ένα ζήτημα που οδηγεί στη στέρηση και τον κοινωνικό αποκλεισμό.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι φαινόμενα πανάρχαια αλλά δυστυχώς στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία όλο και περισσότερο εντεινόμενα. Οι οικονομικές συνθήκες στον 21ο αιώνα, η άμβλυνση των συνόρων, η μετακίνηση των πληθυσμών, η αυξανόμενη ανεργία, η συγκέντρωση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα , η αλλαγή στη δομή της οικογένειας, η έλλειψη ολοκληρωμένου συστήματος κοινωνικής πρόνοιας και μια πληθώρα άλλων παραγόντων δημιουργούν μια εξαθλιωμένη κοινωνική πραγματικότητα για έναν σημαντικό αριθμό συνανθρώπων μας που όλο και περισσότερο παραμονεύει η απειλή ότι θα αυξάνει
Η ισότητα των ευκαιριών αποτελεί βασικό αίτημα και προϋπόθεση για το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας Ο ρόλος της εκπαίδευσης σ΄ αυτή είναι βασικότατος, γιατί ουσιαστική ισότητα ευκαιριών θα υπάρξει μόνο όταν οι παροχές για εκπαίδευση κατανέμονται κατά διαφοροποιημένα «άνισο» τρόπο: δηλαδή κατά τέτοιο τρόπο που οι περιοχές με χαμηλό εκπαιδευτικό δείκτη και δείκτη ανάπτυξης, καθώς και τα σχολεία που βρίσκονται σε λαϊκές συνοικίες να ενισχύονται όλο και περισσότερο. Πάνω από τους οικονομικούς δείκτες υπάρχουν οι άνθρωποι που πρέπει να γίνονται σεβαστοί, γιατί αυτό αποτελεί τη βάση του πολιτισμού και δεν επιτρέπεται στην Ευρώπη του 21ου αιώνα, στην Ευρώπη με τους υψηλούς δείκτες ευημερίας να υπάρχουν άνθρωποι αποκλεισμένοι. Διαφορετικά οι ρητορείες για την πρόοδο της Ευρώπης είναι χωρίς περιεχόμενο και τα λόγια του στιχουργού « Τι να τα κάνω τα τραγούδια σας είναι πολύ ζαχαρωμένα, ταιριάζουν για σοκολατόπαιδα μα δεν ταιριάζουνε σε μένα» απεικονίζουν μια εφιαλτική πραγματικότητα που μπορεί να πάρει εκρηκτικές διαστάσεις με ολέθριες συνέπειες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1)Βενιέρης Δ. Πρόλογος στο βιβλίο .Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός σε Ευρώπη και Ελλάδα Εκδόσεις Σακκουλα Αθήνα -20042
2)Φερώνας Α.Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός σε Ευρώπη και Ελλάδα Εκδόσεις Σακκουλα Αθήνα -2004
3)Ζαϊμάκης Γ. Κοινωνικός αποκλεισμός και δίκτυα προστασίας στη σύγχρονη πόλη Εκδόσεις Κριτική σελ.71 Αθήνα 2004 Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2004
4)Πατινιώτης Ν. Επίκαιρες προσεγγίσεις των σχέσεων εκπαίδευσης απασχόλησης, ΣΕΠ Εκπαιδευτικό Υλικό του σεμιναρίου Σος-Προσανατολισμός Αθήνα 2008
5)Λουκάς Α. Κοινωνικός Αποκλεισμός και η λύση παροχής στέγης σε σεισμόπληκτες περιοχές. Περιπτωσιολογική μελέτη στο Μενίδι Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθήνα 2007
6) Τσιάκαλος Γ. H Aνθρώπινη αξιοπρέπεια, κοινωνικός αποκλεισμός
και εκπαίδευση στην Eυρώπη Ομιλία σε Συνέδριο: Aνθρώπινη αξιοπρέπεια και κοινωνικός αποκλεισμός: Eκπαιδευτική πολιτική στην Eυρώπη, Aθήνα,
2-4/10/ 1997,Oργάνωση: Συμβούλιο της Eυρώπης και Eταιρεία πολιτικού προβληματισμού "Nίκος Πουλαντζάς"
7) Ιωαννίδη Β. Η εκπαίδευση ως μέσο αποτροπής κοινωνικού αποκλεισμού
Πρακτικά του 2ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος 2002 Τομ. Αθήνα 2002
8) Παπασταμάτης Α. Επαγγελματική ανάπτυξη και εκπαίδευση ευπαθών κοινωνικών ομάδων http://cosy.ted.unipi.gr/NTdiabiou2005/media/papers/P18.docΗμερομηνία επίσκεψης 23/4/2008 9)Εισήγηση του ΔΣ της ΟΛΜΕ για το 12ο Συνέδριο Αθήνα 2005 http://www.olme.gr Ημερομηνία επίσκεψης 23/4/2008
10) Θέσεις της ΓΣΕΕ για την αντιμετώπιση της φτώχειας και την ενίσχυση της κοινωνικής προστασίας. /www.gsee.gr
11)Έρευνα για τη μαθητική διαρροή www. pi-scools.gr Ημ. Επίσκ. 23/4/2008
Περιεχόμενα
Εισαγωγή
Φτώχεια. Έννοια και αντιμετώπιση της φτώχειας από την Ευρωπαϊκή Ένωση
Η έννοια τοι κοινωνικού αποκλεισμού
Ο κοινωνικός αποκλεισμός ως διαδικασία
Η εκπαίδευση ως μέσο αποτροπής του κοινωνικού αποκλεισμού
Επαγγελματική ανάπτυξη και εκπαίδευση ευπαθών κοινωνικών ομάδων
στα πλαίσια του Γ’ ΚΠΣ
Παρεμβάσεις στο Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα για την καταπολέμηση
του κοινωνικού αποκλεισμού
Συμπεράσματα
Βιβλιογραφία
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου